پیوند شکننده گازی ایران و ترکمنستان
بار دیگر ایران قصد دارد به کریدوری برای انتقال گاز ترکمنستان تبدیل شود. این در حالی است که باوجود ناترازی انرژی در کشور، ترکمنستان بارها به تعهدات خود نسبت به ایران عمل نکرده است اما باوجود این بد عهدی‌ها، قرار است کریدوری برای انتقال گاز ترکمنستان با عراق باشیم.
به گزارش گروه اقتصادی آوش، باز هم سواپ گاز ترکمنستان از مسیر ایران ازسرگرفته خواهد شد. اقدامی که اگرچه برخی آن را گام مؤثری در دیپلماسی انرژی و تبدیل‌شدن ایران به هاب انرژی منطقه مؤثر می‌دانند ولی با اما و اگرهای زیادی همراه است زیرا در مسیر همکاری ایران و ترکمنستان، بارها شاهد بدعهدی‌هایی از سوی طرف مقابل بوده‌ایم.
آن‌طور که سعید توکلی مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران اعلام کرده است، بعد از جلوگیری از صادرات گاز ایران به عراق، این کشور به دنبال تأمین نیازهای خود از کشور ترکمنستان است.
در پی مذاکرات فشرده انجام شده میان طرف‌های ایرانی و ترکمنی در خصوص سواپ گاز ترکمنستان از طریق جمهوری اسلامی ایران به عراق، قرارداد سواپ گاز میان طرف‌های ایرانی و ترکمنستانی به امضا رسید.
بر اساس این قرارداد، مقرر شده است سالانه تا سقف ۱۰ میلیارد مترمکعب گاز ترکمنستان بر اساس سازوکار سواپ، از طریق خاک جمهوری اسلامی ایران به عراق منتقل شود.
همچنین بر اساس توافقات انجام شده، شرکت‌های ایرانی خط لوله انتقال گاز جدیدی را به طول ۱۲۵ کیلومتر به همراه سه ایستگاه افزایش فشار گاز در خاک ترکمنستان احداث خواهند کرد که می‌تواند ظرفیت صدور گاز ترکمنستان به ایران را به ۴۰ میلیارد مترمکعب در سال افزایش دهد.
سواپ گاز ترکمنستان به ترکیه و آذربایجان
سوآپ گاز ترکمنستان از مسیر ایران به این معناست که ایران گاز را از ترکمنستان در نقاط مرزی شمالی تحویل می‌گیرد و معادل آن را به کشور مقصد تحویل می‌دهد. در این میان کارمزد سوآپ دریافت می‌کند که این کارمزد یا به‌صورت نقدی است و یا اینکه به‌صورت حجمی از گاز دریافت می‌شود.
سواپ گاز ترکمنستان توسط ایران فقط محدود به قرارداد اخیر نیست. پیش‌ازاین در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ ایران به مقصد جمهوری آذربایجان سواپ گاز انجام داده است. همچنین به‌تازگی ترکیه و ترکمنستان اعلام کرده‌اند قرارداد دو میلیارد مترمکعبی برای ترانزیت گاز ترکمنستان امضا کرده‌اند که این گاز هم باید از ایران عبور کند.
البته مقام‌های ایرانی عکس‌العملی در خصوص قرارداد ترکیه و ترکمنستان نشان نداده‌اند و معلوم نیست که در کنار سوآپ گاز به عراق آیا وظیفه انتقال این حامل انرژی به ترکیه را هم عهده‌دار خواهند شد یا نه.
سوآپ انرژی راه‌حل ناترازی
مصرف گاز ایران در فصل سرما به‌شدت افزایش می‌یابد و گاهی تولید داخلی پاسخگوی نیازها نیست. کارشناسان انرژی بر این باورند که از مسیر سوآپ گاز ترکمنستان به‌راحتی می‌توان در چارچوب توافق‌ها و معادل آن نیازهای گازی شمال کشور را تأمین کرد و از میادین جنوب به کشورهای مقصد گاز تحویل داد. این کار فشار بر شبکه داخلی را هم کاهش می‌دهد. در توافق سوآپ گاز بین ترکمنستان و آذربایجان که در سال ۱۴۰۰ اجرا شد، ایران روزانه حدود ۵.۵ میلیون مترمکعب گاز از ترکمنستان دریافت کرد و معادل آن را از طریق خط لوله خود به آذربایجان تحویل داد. بخشی از گاز را هم صرف شمال شرکت کشور کرد و کارمزد دریافت کرد اما در نهایت با بدعهدی طرف ترکمنستانی مواجه شد.
مروری بر بد عهدی‌های ترکمنستان
موضوع بدعهدی ترکمنستان در تحویل گاز به ایران در چند مقطع تاریخی و عمدتاً به دلیل اختلافات مالی یا تصمیمات استراتژیک این کشور رخ‌داده است. در زمستان ۱۳۸۶، ترکمنستان در اوج سرما و نیاز کشور به گاز، صادرات گاز خود به ایران را متوقف کرد. دلیل این اقدام، درخواست ترکمنستان برای افزایش قیمت گاز از ۴۰ دلار به ۳۶۰ دلار به‌ازای هر هزار مترمکعب بود. این اقدام به‌عنوان یک نمونه بارز از بدعهدی تلقی شد، زیرا ترکمنستان از موقعیت استراتژیک خود و وابستگی ایران به گاز وارداتی در فصل سرما سوءاستفاده کرد. ایران در نهایت مجبور شد به این افزایش قیمت تن دهد، اما این رویداد اعتماد میان دو کشور را خدشه‌دار کرد.
در سال ۱۳۹۵ شرکت «ترکمن گاز» به دلیل عدم پرداخت بدهی ایران که مبلغ آن بین ۱.۸ تا ۲ میلیارد دلار تخمین زده می‌شد، صادرات گاز به کشورمان را به طور کامل قطع کرد. این بدهی مربوط به واردات گاز در سال‌های ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ بود. ترکمنستان پس از مذاکرات بی‌نتیجه، موضوع را به دیوان داوری بین‌المللی ارجاع داد و در نهایت ایران به پرداخت حدود دو میلیارد دلار محکوم شد. اگرچه ایران این اقدام را بدعهدی ترکمنستان می‌دانست اما طرف مقابل عدم پایبندی ایران به تعهدات مالی را دلیل توقف صادرات اعلام کرد.
در دی‌ماه ۱۴۰۳ (ژانویه ۲۰۲۴) نیز بار دیگر تحول گاز ترکمنستان به ایران متوقف شد. این توقف شامل قطع سوآپ گاز به جمهوری آذربایجان و همچنین صادرات مستقیم به ایران بود. دلیل مشخصی برای این اقدام اعلام نشد، مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران، آن را به مسائل اقتصادی و تصمیمات متمرکز ترکمنستان نسبت دادند. البته بعدها صحبت‌های مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور هم نشان داد که گویا دولت ایران پول گاز طرف ترکمنستانی را پرداخت نکرده است به همین دلیل این کشور مایل به تبادل گاز با ایران نیست.
تغییر اولویت‌بندی مشتریان
اگرچه ترکمنستان عدم پرداخت پول گاز را بهانه‌ای برای بستن شیر این حامل انرژی بر روی ایران اعلام می‌کند اما عملکرد این کشور در طول سال‌های متمادی نشان می‌دهد که ترکمنستان هرگاه منافع اقتصادی‌اش حکم کرده، به ایران پشت کرده است. به‌عنوان‌مثال، پس از قطع صادرات گاز به ایران در سال ۱۳۹۵، این کشور صادرات به چین و روسیه را به‌شدت افزایش داده است. این رویه نشان می‌دهد استراتژی دولت ترکمنستان استراتژی درباره مشتریان گاز این کشور تغییر کرده است.
برخی کارشناسان معتقدند که تصمیم‌گیری متمرکز و شخص‌محوری در ترکمنستان باعث شده که این کشور به‌جای پایبندی به قراردادهای بلندمدت، بر اساس منافع کوتاه‌مدت عمل کند و این رفتار برای ایران دردسرساز شده است.
بدعهدی‌های ترکمنستان در تحویل گاز باعث شده که ما نتوانیم برای جبران ناترازی‌های خود در فصل سرما به این کشور تکیه کنیم و مسئولان وزارت نفت ناگزیر هستند که به دنبال راهکارهایی مانند توسعه مخازن ذخیره‌سازی داخلی باشند.
