بحرانی که در راه است
با بحرانی که در کشور ما در سال جاری بر سر منابع آب آشامیدنی شهرها پدید آمده، ضرورت پرداختن به موضوع در سطح بسیار بالا و به‌کارگیری همه توان‌ها برای گذر از این بحران ضروری است.
بهرام امیراحمدیان در یادداشتی در روزنامه اطلاعات نوشت:
آب این عنصر حیاتی مهمترین و بزرگترین نگرانی‌های بشری است. اگرچه چرخه آب در طبیعت همانی است که در دوره‌های گذشته بوده است، ولی با دستکاری‌های انسانی، گرم شدن دمای زمین، افزایش جمعیت، توزیع نامناسب، جابه‌جایی‌ها، افزایش جمعیت شهرنشین، پدید آمدن کانون‌های پرجمعیت، تغییرات ساختارهای اقتصادی و دگرگونی‌های شیوه معیشتی، همه و همه سبب بحران جمعیتی شده است. امروزه، ۲/۲میلیارد نفر - از هر ۴نفر ۱نفر - به آب سالم دسترسی ندارند.
نامگذاری سال ۲۰۰۰به عنوان سال بین‌المللی آب از سوی سازمان ملل متحد، هشدار درباره اهمیت آب را در جهان مطرح کرد. در سپتامبر ۲۰۰۰، در اجلاس هزاره سازمان ملل متحد، رهبران جهان متعهد شدند که تا سال ۲۰۱۵نسبت افرادی را که به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند به نصف کاهش دهند. علاوه بر این، در اجلاس جهانی توسعه پایدار ژوهانسبورگ، ۲۰۰۲، هدفی برای نصف کردن نسبت افرادی که به بهداشت کافی دسترسی ندارند تا سال ۲۰۱۵تعیین شد.
در دوره شوروی در آسیای مرکزی که در یک ساختار مناطق اقتصادی تقسیم کار وجود داشت، دو جمهوری کوهستانی در شرق منطقه (قرقیزستان و تاجیکستان) در سرچشمه‌های دو رود مهم آمودریا و سیردریا، تأمین‌کننده آب مصرفی سه جمهوری پایین‌دست غنی از منابع نفت و گاز بودند. پس از فروپاشی شوروی و تغییرات سیاسی و استقلال جمهوری‌ها و سیطره اقتصاد بازار، مبادلات انرژی و آب بر هم خورد و دو جمهوری آبخیز و تأمین‌کننده آب برای مصرف‌کنندگان عمده منابع آبی، انرژی مورد نیاز آنها را تأمین نکرده و خواستار پرداخت پول به قیمت بازار شدند. این تنش موجب بر هم خوردن تعادل منطقه شد. جمهوری‌های بالادست نیز خواستار پرداخت پول برای دریافت آب شدند. این نخستین جرقه درگیری‌های منابع آبی شد. رئیس‌جمهور تاجیکستان این مسأله را مطرح کرد که «ارزش آب کمتر از ارزش انرژی نیست».
در ترکیه با احداث سدهای بزرگ و مگاپروژه‌هایی در جنوب ترکیه برای به زیر کشت بردن صدها هزار هکتار در زمین‌های پایاب سدها، حقابه‌های کشورهای پایین‌دست شامل سوریه و عراق با بحران مواجه و از سطح زیر کشت زمین‌های آبی آنها کاسته شد. حمله آمریکا به عراق و سقوط رژیم صدام در سال ۲۰۰۳و بعدها سرمایه‌گذاری شرکت‌های آمریکایی در بخش نفت در عراق، تغییر الگوی اشتغال و تغییر کاربری زمین‌های حاصلخیز «هلال خصیب» را در عراق دگرگون کرد. جنگ و کمبود آب، موجب خشکیدن تالاب‌های منطقه و کاهش سطح زیر کشت نخیلات و مزارع، بیابانی شدن زمین‌ها و پدید آمدن ریزگردهایی شد که استان‌های جنوب‌غربی ایران را با فجایع زیست‌محیطی ریزگردها روبه‌رو کرد.
در اعتراض عراق به کاهش حقابه به دولت ترکیه، رجب طیب اردوغان مطرح کرد که عراق نفت دارد و ترکیه آب، بیایید با هم مبادله کنیم. این طرز رفتار مخالف کنوانسیون‌های آب‌های فرامرزی است.
در زمان افتتاح سد کمال‌خان در افغانستان توسط اشرف غنی رئیس‌جمهور در فروردین ۱۴۰۰، وی مبادله آب با نفت با ایران را مطرح کرد. این اندیشه اگر گسترش یافته و به‌کار گرفته شود احتمال درگیری‌های نظامی و جنگ بین کشورهای درگیر در پایین‌دست و بالادست منابع آبی وجود خواهد داشت. در شرایط کنونی که جهان با بی‌آبی به‌ویژه برای شرب روبه‌رو شده است، نیاز به همکاری‌های بین‌المللی قویا احساس می‌شود. برنامه‌های سازمان ملل درگیر به مسأله آب، نیازمند حمایت از سوی جامعه جهانی است.
همکاری در زمینه منابع آب نقش مهمی در تأمین امنیت، فقرزدایی، دستیابی به عدالت اجتماعی و برابری جنسیتی دارد. همکاری‌های آبی از نظر اقتصادی سودآور و عاملی تعیین‌کننده برای حفاظت از منابع آب و حفاظت از محیط زیست است. اقدامات سطح جهانی در زمینه آب با تمایل به جلب توجه بیشتر جامعه جهانی برای رسیدگی به مسائل آب و بهبود همکاری‌های آبی مشخص می‌شود.
اعلام دهه بین‌المللی اقدام «آب برای توسعه پایدار» ۲۰۱۸-۲۰۲۸ (قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد) برای تسریع تلاش‌ها برای مقابله با چالش‌های مربوط به آب بوده است. اهداف این دهه تمرکز بر توسعه پایدار و مدیریت یکپارچه منابع آب برای دستیابی به اهداف اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی و اجرا و ترویج برنامه‌ها و پروژه‌های مرتبط و همچنین پیشبرد همکاری و مشارکت در همه سطوح به منظور کمک به دستیابی به اهداف و مقاصد مورد توافق بین‌المللی مرتبط با آب است. از جمله موارد مندرج در دستور کار ۲۰۳۰برای توسعه پایدار.
حتی در کشورهایی که منابع آب کافی دارند، کمبود آب غیرمعمول نیست. اگرچه این ممکن است به دلیل تعدادی از عوامل باشد ـ فروپاشی زیرساخت‌ها و سیستم‌های توزیع، آلودگی، درگیری یا مدیریت ضعیف منابع آب ـ واضح است که تغییرات آب و هوایی و همچنین عوامل انسانی، به‌طور فزاینده‌ای کودکان را از حق داشتن آب سالم و بهداشت محروم می‌کند.
سالانه بیش از یک میلیون نفر به دلیل عدم دسترسی به آب سالم و بهداشت، جان خود را از دست می‌دهند و هر ۲دقیقه یک کودک بر اثر بیماری‌های مرتبط با آب یا بهداشت می‌میرد.
با توجه به آنچه درباره اهمیت آب گفته شد، توجه به مسأله تأمین، توزیع و بهره‌برداری از منابع و مدیریت آب، یکی از مهمترین چالش‌های دولت‌هاست. با بحرانی که در کشور ما در سال جاری بر سر منابع آب آشامیدنی شهرها پدید آمده، ضرورت پرداختن به موضوع در سطح بسیار بالا و به‌کارگیری همه توان‌ها برای گذر از این بحران ضروری است.
خشک شدن دریاچه ارومیه، تالاب‌ها، خالی شدن سدها و کاهش بارندگی، فرونشست زمین در برخی از نقاط کشور، ضرورت تغییر و اصلاح برنامه هفتم توسعه در بخش منابع طبیعی آب و خاک است.
پیاده‌سازی طرح کاداستر و بهبود و تخصیص بهینه کاربری اراضی در بخش کشاورزی، تغییر الگوی کشت (از صادراتی به مصرف داخلی و ممانعت از صادرات آب مجازی)، جلوگیری از تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی و بازنگری در احداث راه و راه‌آهن در مناطق کشاورزی و جنگلی، موضوعات بشدت قابل توجه در ستاد بحران کشور است. تا دیر نشده با استفاده از تمام توان‌های بخش دولتی و خصوصی و عمومی، با کمک گرفتن از اساتید دانشگاه‌ها، صاحب‌نظران، فعالان اقتصادی و مؤسسات علمی، باید بحران را مدیریت کرد. فردا دیر است.
