تابستان تهران در کام خشکسالی
یک کارشناس توسعه: کم آبی چاره ای فراتر از تعطیلی می‌طلبد
روزنامه ایران در گزارشی نوشت:
داده‌های تازه منتشرشده از وضعیت منابع آب کشور، تصویری هشداردهنده و بحرانی از وضعیت سدهای حیاتی پایتخت ترسیم می‌کند؛ تصویری که زنگ خطر تشدید بی‌سابقه‌ترین خشکسالی‌های نیم قرن اخیر را به صدا درآورده است.
بر اساس گزارش وضعیت منابع آب کشور منتهی به ۲۸ تیرماه ۱۴۰۳ متوسط بارش سال آبی جاری با ۱۴۷ میلیمتر، کاهش ۳۸ درصدی نسبت به میانگین بلندمدت (۵۷ ساله) داشته و نسبت به دوره مشابه سال گذشته، تقریباً نصف شده است.
این آمار، سال آبی جاری را به یکی از خشک‌ترین سال‌های تاریخ کشور تبدیل کرده است؛ سالی که با رتبه ۵۶ از ۵۷ سال، تنها یک قدم بالاتر از خشک‌ترین سال ثبت شده ایستاده. نکته تکان‌دهنده‌تر، تداوم این روند در استان تهران است که هم‌اکنون پنجمین سال متوالی خشکسالی را تجربه می‌کند.
پیامد مستقیم این کم‌بارشی بی‌سابقه، وضعیت فاجعه‌بار مخازن سدهای کشور و بویژه تهران است. میزان پرشدگی کل مخازن سدهای کشور، حدود 44 درصد و وضعیت بحرانی سدهای کلیدی تهران در جدول پیوست این گزارش موجود است.
این اعداد به‌وضوح نشان می‌دهد که سدهای تهران نه‌تنها در تأمین آب مورد نیاز برای تابستان پرمصرف پیش رو با چالش عظیمی روبه‌رو هستند، بلکه حتی تأمین آب شرب پایدار پایتخت نیز می‌تواند در معرض خطر جدی قرار گیرد. کاهش ذخایر به معنای کاهش فشار آب در شبکه، افزایش احتمال قطعی‌های موضعی و فشار مضاعف بر منابع آب زیرزمینی آسیب‌دیده است.
کدام شهرها
درگیر تنش آبی هستند؟
سخنگوی صنعت آب، عیسی بزرگ‌زاده روز گذشته در نشستی با خبرنگاران گفت: «در حال حاضر ۵۰ شهر در ۲۴ استان از جمله تهران، مشهد، اصفهان، تبریز، ساوه و بندرعباس با چالش کم‌آبی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. وزارت نیرو برای مقابله با این شرایط، ۱۶۹ پروژه اضطراری را در دست اجرا دارد. همچنین منطقه «تهران آبی» که شامل استان‌های تهران و البرز می‌شود، بیش از ۲۰ میلیون نفر جمعیت را در خود جای داده و نیازمند مدیریت ویژه منابع آبی است.»
وی تأکید کرد: «در حال حاضر تنها 21 درصد از ظرفیت سدهای تهران پر است که نیمی از این حجم باقیمانده نیز به دلیل وجود رسوبات غیرقابل استفاده است. در واقع ذخیره واقعی آب تهران به سطح خطرناکی کاهش یافته و در صورت عدم مدیریت مصرف، تأمین آب شرب پایتخت با مشکل مواجه خواهد شد.»
بزرگ‌زاده تصریح کرد: «در حال حاضر کل ذخیره آب تهران 403 میلیون مترمکعب است که در این میان سد لتیان با 52 درصد پر شدگی ۲۱ میلیون مترمکعب کمتر از سال گذشته است. سد ماملو نیز تنها 9 درصد پرشدگی در ذخایر خود دارد. همچنین سد امیرکبیر نیز با 36 درصد پرشدگی ۲۶ میلیون مترمکعب کاهش نسبت به مدت زمان مشابه سال گذشته دارد. علاوه بر آن سد طالقان نیز ۵۱ میلیون مترمکعب ذخیره آب دارد. در حالی که ظرفیت مطلوب آن ۱۸۷ میلیون مترمکعب است.»
وی اظهار کرد: «امروز سهم آب‌های زیرزمینی و سطحی تهران تقریباً 50/50 یعنی برابر شده است. اما با افت منابع زیرزمینی اتکا به سدها بیشتر شده است. در حالی که این سدها نیز پر نیستند. بنابراین شهروندان تهران و البرز اگر از همین امروز میزان مصرف خود را 25 درصد کاهش ندهند بزودی با محدودیت‌های شدید آب شرب مواجه خواهیم شد.»
اقدامات اضطراری
و فشار بر شبکه توزیع
شرکت آب و فاضلاب استان تهران (آبفا) در واکنش به این وضعیت، در حال انجام اقدامات فوری برای مدیریت فشار در شبکه توزیع است. از جمله تنظیم شیرآلات خطوط فرعی برای کنترل فشار و جلوگیری از شکست خطوط، وجود فشارشکن‌ها در شبکه (با فشارهای ثبت‌شده مانند ۰.۹ اتمسفر و ۳.۹ اتمسفر و اختلاف ارتفاع ۳۰ متری محل آنها) که نشان‌دهنده پیچیدگی و حساسیت مدیریت فشار در شرایط کم‌آبی است و تأکید بر حجم مخازن ذخیره آب منازل. آبفا تهران به‌صراحت هشدار می‌دهد که مخازن خانگی باید به اندازه‌ای باشند که با مدیریت مصرف، تاب‌آوری ۲۴ ساعته را تضمین کنند. این هشداری غیرمستقیم درباره امکان اختلالات احتمالی در آینده نزدیک است.
پروژه‌های ناتمام و کمبود بودجه
در کنار بحران طبیعی، چالش‌های ساختاری نیز بر دامنه مشکلات می‌افزایند. بخش آب و آبفا در بودجه ۱۴۰۴، دارای ۵۶۷ طرح با اعتباری در حدود ۶۰ هزار میلیارد تومان است که حتی در بهترین حالت (با احتساب ردیف‌های متفرقه) به حدود ۱۰۰ هزار میلیارد تومان می‌رسد.
با وجود اولویت‌بندی طرح‌ها بر اساس اثربخشی (اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی)، محدودیت بودجه و زودبازده بودن، دولت چهاردهم 270 طرح شامل 220 پروژه را به عنوان اولویت‌دار انتخاب کرده است. هزینه تکمیل این پروژه‌های اولویت‌دار حدود ۴۷۵ هزار میلیارد تومان عنوان شده که بسیار فراتر از اعتبارات اختصاص‌یافته و نشان‌دهنده شکاف عظیم مالی بین نیازها و امکانات است.
تعرفه‌هایی که بازدارنده نیست
به گفته سخنگوی صنعت آب، سالی ۴۰۰ هزار نفر به مصرف کنندگان آب در تهران افزوده می‌شود و تخصیص نیافتن اعتبار پروژه‌ها سبب خواهد شد ۲۰ سال زمان برای اجرای آنها صرف شود.
بزرگ‌زاده، میانگین قیمت آب بهای خالص برای یک واحد مسکونی در یک ماه در شهر تهران را برای مصارف زیر الگو 14 هزار و ۶۲۵ تومان اعلام کرد که این رقم برای تا یک و نیم برابر الگو ۸۸ هزار و ۴۸۱ تومان می‌شود.
بزرگ‌زاده این قیمت را برای مصارف 1.5 تا ۲ برابر الگو 201 هزار و ۸۴۵ تومان و برای بیش از ۲ تا 3 برابر الگو را نیز ۴۸۰ هزار و ۶۸۷ تومان دانست و افزود: «این رقم‌ها برای پرمصرف‌ها بسیار ناچیز است و باید اصلاح شود.»
ضرورت بسیج همگانی
وضعیت سدهای تهران و استان نشان می‌دهد که پایتخت در عمیق‌ترین بحران آبی نیم قرن خود قرار دارد. 5 سال خشکسالی متوالی، ذخایر استراتژیک را به پایین‌ترین سطح ممکن رسانده و تاب‌آوری سیستم را بشدت کاهش داده است. کاهش مستمر حجم سدهای لار، لتیان، ماملو و امیرکبیر که نقش محوری در تأمین آب شرب میلیون‌ها تهرانی دارند، خطری ملموس و فزاینده است. وضعیت کنونی قطعاً منجر به فشار بر کشاورزی و صنعت خواهد شد و تخصیص آب به این بخش‌ها به ناچار کاهش خواهد یافت؛ اتفاقی که پیامدهای اقتصادی جدی به همراه دارد.
چنانکه سخنگوی صنعت آب از هدفگذاری مدیریت مصرف ۲۵ درصدی برای تابستان امسال خبر داده و گفته است: «برای تحقق این هدف موفق نشدیم و در شهر تهران فقط توانستیم ۲.۵ درصد مدیریت مصرف داشته باشیم که این میزان تنها رشد جمعیت تهران را پوشش داد، یعنی به اندازه سال گذشته برای تهران تأمین آب می‌کنیم؛ درحالی که در پنجمین سال خشکسالی تهران، می‌بایست ۲۵ درصد از مصرف را کاهش می‌داشتیم.
پرشدگی زیر ۲۰ درصد سدهای حیاتی مانند لار و لتیان و 5 سال خشکسالی پی در پی، نشانه‌های واضحی هستند که زمان تعلل به پایان رسیده است. نجات پایتخت از این بحران، نیازمند عزمی ملی، تغییر رفتار هر شهروند و اختصاص منابع مالی و فنی کافی است. آینده آبی تهران در گرو تصمیمات و اقداماتی است که همین امروز باید با حداکثر جدیت و سرعت اتخاذ و اجرا شوند. سکوت یا تعلل، پایتخت را به سوی روزهای بسیار دشوارتری پیش خواهد برد.»
