روایت مستند بهمن کیارستمی از آیین «تباکی»

بهمن کیارستمی -کارگردان و مستندساز،- در این گفتگو به بررسی مستند «تباکی»؛ فیلمی که حدود ۲۵ سال پیش در مشهد ساخته شد و به مفهوم منحصر به فرد «تباکی» در سنت سوگواری شیعیان می‌پردازد.  

کیارستمی با توضیح مفهوم «تباکی» گفت: تباکی به معنای «تظاهر به گریستن» است، حتی وقتی فرد واقعاً اندوهگین نیست. این یک مفهوم کاملاً شیعی است که می‌گوید اگر توانایی گریستن واقعی نداری، همین که تظاهر به گریستن بکنید کافی است. این ایده برای من بسیار جالب بود، چون پیش از آن چیزی درباره‌اش نشنیده بودم.

وی درباره چگونگی ساخت این مستند توضیح داد: در سال ۷۸ یا ۷۹، در یک آموزشگاه مداحی به نام مکتب الذاکرین با گروهی از مداحان شناخته‌شده ایران آشنا شدم و با آنها به مشهد رفتیم. این سفر فرصتی شد تا درباره فلسفه تباکی با آنها گفت‌وگو کنم. در واقع، این فیلم یک پژوهش تصویری است که در قالب مستند ارائه شد. آن زمان تجربه‌ام محدود بود، اما همین اولین تجربه‌ام، پایه‌ای شد برای ادامه راهم در مستندسازی.

کیارستمی در پاسخ به این سوال که چرا به سراغ این موضوع رفته است، گفت: همیشه برایم جالب بود که چرا در برخی آیین‌های مذهبی، نمایش احساسات تا این حد اهمیت دارد. تباکی فقط یک رسم نیست، یک فلسفه پشتش هست، اینکه مهم نیست واقعاً غصه‌دار باشی، مهم این است که آن را نشان بدهی. این موضوع مرا به فکر فرو برد. بعدها در فیلم «زیارت» هم به دنبال پاسخ همین جور پرسش‌ها بودم؛ مثلاً اینکه چرا مومنین با وجود خطرات زیاد در سال‌های اول باز شدن مرز ایران و عراق، به شکل غیرقانونی به کربلا می‌رفتند.

تباکی در مقایسه با دیگر آیین‌های سوگواری  

او تأکید کرد: تباکی با تعزیه یا روضه‌خوانی فرق دارد. تعزیه بیشتر نمایشی است، اما تباکی یک جور مشارکت نمادین در اندوه دیگران است. این مفهوم در نسل قدیم بیشتر رایج بود، اما امروز شاید کمتر کسی به ریشه عزاداری‌های رایج فکر کند.

کیارستمی خاطرنشان کرد: مداحانی که با آنها گفت‌وگو کردم، خودشان به نوعی مروجان این مفهوم بودند. بعضی‌ها استدلال می‌کردند که تباکی یک تمرین معنوی است؛ راهی برای همدردی حتی وقتی انسان در دلش غمی ندارد. بعضی دیگر اما معتقد بودند این فقط یک سنت است و نباید زیاد فلسفه‌بافی کرد. این تفاوت نگاه‌ها خودش جذابیت فیلم را بیشتر کرد.  

این مستندساز درباره جایگاه این اثر در کارنامه‌اش گفت: تباکی اولین مستند جدی من بود. بعد از آن، سراغ موضوعات دیگری مثل تعزیه و زیارت رفتم. البته پیش از آن هم مستندسازهای زیادی مثل تقوایی و طیاب به آیین‌های شیعه پرداخته‌اند، اما هر کسی زاویه دید خودش را دارد. به نظرم این موضوعات هنوز هم جای کار زیاد دارند.

کیارستمی در مورد اینکه چرا امروز هم چنین آثاری ساخته نمی‌شود؟، با تأمل گفت: نسل جدید کمتر به این سوژه‌ها می‌پردازد. شاید چون فکر می‌کنند همه‌چیز گفته شده است. اما من معتقدم فرهنگ شیعه پر از مفاهیم ناشناخته است که نیاز به واکاوی دارد. به قول روحانیون، بعضی کارها «واجب کفایی» است؛ اگر کسی انجامش ندهد، گویا یک بخش از فرهنگ ما فراموش شده است.

وی در پایان از مستند جدیدش درباره محمدحسین عماد مجسمه‌ساز معروف ایرانی خبر داد و گفت: این فیلم که پرتره این مجسمه‌ساز معروف است مراحل پایانی را طی می‌کند و امیدوارم تا پایان تابستان آماده شود. البته برای نمایش این مستند هنوز برنامه‌ای نداریم.

مستند «تباکی» نه فقط یک فیلم درباره آیین‌های مذهبی، بلکه کاوشی فلسفی در مفهوم «تظاهر به اندوه» است؛ پرسشی که کیارستمی آن را ۲۵ سال پیش مطرح کرد و هنوز هم می‌تواند موضوع بحث باشد. این اثر امروز به عنوان یکی از نخستین مستندهای کیارستمی و از جمله آثار پیشرو در بررسی آیین‌های شیعی شناخته می‌شود.

منبع: ایسنا