اکو، دروازه خروج ایران از تله تحریم

مسعود پزشکیان رئیس جمهور عازم جمهوری آذربایجان شده است تا در اجلاس سران اکو شرکت کند. پیش از این در 12 خرداد امسال ایران میزبان سیزدهمین اجلاس وزرای حمل و نقل اکو بود. اما نقش اکو برای ایران چیست که رئیس جمهور در میانه آتش بس به آذربایجان سفر کرده تا در اجلاس سران کشورهای عضو اکو شرکت کند؟

ایران یکی از بنیان‌‎گذاران اکو

ایران یکی از بنیانگذاران سازمان همکاری اقتصادی (اکو) است. سابقه تشکیل این مجموعه به قبل از انقلاب باز می‌گردد و سه کشور ایران، پاکستان و ترکیه در راستای افزایش همکاری‌ها به‌ویژه در زمینه‌های اقتصادی، فنی و فرهنگی آن را تشکیل دادند. این سازمان از بدو تشکیل تا به امروز فراز و فرودهای زیادی داشته است اما فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سبب شد که کشورهای تازه استقلال یافته، آسیای مرکزی، آذربایجانو  حتی افغانستان برای پیوستن به آن تلاش کنند. در حال حاضر ایران، پاکستان و ترکیه هیات موسس و قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان افغانستان و آذربایجان اعضای اکو هستند. البته برخی از اعضای اکو عضو CIS (کشورهای مستقل مشترک المنافع) نیز هستند و برخی کارشناسان CIS را نهاد موازی با اکو معرفی می‌کنند.

سهم سه درصدی اکو در تجارت جهان

سازمان همکاری اقتصادی (اکو) به‌عنوان یک سازمان منطقه‌ای است در حوزه ژئواستراتژیک، جمعیت، ذخایر نفت، گاز و انرژی دارای پتانسیل‌های قابل توجهی است اما هنوز آن‌طور که باید به اهداف خود دست نیافته است.

هدف اصلی این سازمان، گسترش تجارت د‌رون منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و همچنین تلاش در برای ادغام تجارت کشور‌های منطقه با تجارت جهانی است. سهم اکو در تجارت جهان حدود سه درصد یعنی ۸۴۵ میلیارد دلار است. ۴۳۴ میلیارد دلار از این میزان سهم واردات و ۴۱۱ میلیارد دلار سهم صادرات است.

به اعتقاد کارشناسان با توجه به پتانسیل ژئواستراتژیک، جمعیت، ذخایر نفت و گاز و انرژی این منطقه و روابط اقتصادی کشور‌های عضو، سهم اعضا از تجارت جهانی اندک است. در حال حاضر ایران ۲۵ درصد بودجه سالانه اکو را تامین می‌کند و مقر اصلی این سازمان در ایران است.

تاکید ایران بر توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل

ایران با پنج کشور عضو اکو مرز زمینی دارد و با توجه به موقعیت استراتژیک جغرافیائی برای برقراری اتصال سایر اعضا به آب‌های بین‌المللی از موقعیت محوری در این سازمان برخوردار است. ساخت و تکمیل کریدورهای مهم مانند اسلام‌آباد–تهران–استانبول، رشت–آستارا–باکو و خواف–هرات–مزارشریف–حیرتان از اولویت‌های اصلی ایران در اکو است. ایران می‌تواند به‌عنوان نقطه‌ وصل بین مناطق قفقاز، آسیای مرکزی و خلیج‌فارس، نقش آفرینی کند و با توجه به پتانسیل‌های سرزمینی‌اش، نقش پیوند‌دهنده ژئواکونومیکی را ایفا کند.

شاید به همین خاطر بود که فرزانه صادق مالواجرد وزیر راه و شهرسازی پیش از برگزاری سیزدهمین اجلاس وزرای حمل و نقل اکو در نشست با اسد مجیدخان دبیر کل اکو، راهبرد ایران را تقویت چند جانبه گرایی اقتصادی و ارتقاء سطح همکاری با همسایگان اعلام کرد.

وزیر راه و شهرسازی در این نشست، حمل و نقل و ترانزیت را به‌عنوان یکی از اولویت‌های سه گانه سازمان اکو اعلام کرد و افزود: این حوزه را می‌توان به عنوان مبنای تحرک بخشی و رونق دهی به همکاری در سایر حوزه‌ها نظیر تجارت، گردشگری و انرژی در منطقه «اکو» دانست.

وی با اشاره به پیشینه تاریخی منطقه اکو توضیح داد: این اعتقاد وجود دارد که سازمان اکو در کریدورهای حمل و نقلی تمدن ساز نظیر راه ابریشم، راه ادویه و راه شاهی کماکان می‌تواند در عصر جدید نیز نقش آفرینی چشمگیری داشته باشد.

وزیر راه و شهرسازی در سخنان خود آمادگی ایران را برای همکاری با کشورهای محصور در خشکی عضو اکو در حوزه‌های بندری و دریایی اعلام کرد.

وی گفت: با ابتکار جمهوری اسلامی ایران سندی تحت عنوان دروازه مشترک اکو (ECO Gate) با هدف دسترسی کشورهای محصور در خشکی اکو به آب‌های آزاد و ارائه تسهیلات و تخفیفات ویژه دریایی و بندری توسط کشورهای ساحلی به این دسته از کشورها تهیه و تدوین شده است.

رشد تجارت درون‌منطقه‌ای

اگرچه بسیاری از کارشناسان ایرانی بر این باورند که اکو هنوز به اهداف اصلی خود که توسعه روابط اقتصادی است، آن‌گونه که باید دست نیافته است اما به نظر می‌رسد با تلاش‌های انجام شده، روند تجارت بین ایران و کشورهای منطقه رو به بهبود است.

در سال ۱۴۰۲، حجم تجارت ایران با کشورهای عضو اکو به بیش از ۱۰ میلیارد دلار رسید. این رشد ناشی از تقویت روابط دیپلماتیک، تنوع‌بخشی محصولات صادراتی شامل پتروشیمی، صنایع غذایی، مصالح ساختمانی و صنعتی و روند کاهشی تعرفه‌ها بود.

البته فیروز ابراهیمی رئیس خانه صمت خراسان رضوی بر این باور است که اگر اعضای اکو بتوانند تعرفه‌های ترجیحی را برای سهولت تبادلات کالایی و تجاری به درستی تدوین و اجرا کنند، به اقتصاد کشور‌های عضو بسیار کمک خواهد شد.

وی مبادلات پولی میان کشور‌های همسایه با استفاده از ارز‌های محلی یا ایجاد سازگاری میان پول ملی کشور‌ها را راهی برای حل مشکل تحریم‌ها و توسعه تبادلات اقتصادی اعضای اکو اعلام می‌کند.

تامین مالی و توسعه اقتصادی

بانک تجارت و توسعه اکو (ETDB) و صندوق سرمایه‌گذاری منطقه‌ای ظرفیت تأمین مالی پروژه‌های زیرساختی، صنعتی و تجاری را فراهم می‌کنند .عضویت فعال ایران در این بانک، امکان سرمایه‌گذاری مشترک و تامین مالی طرح‌های ملی و منطقه‌ای را فراهم می‌کند. پتانسیلی که به نظر می‌رسد تا کنون مغفول مانده است.

عبدالحکیم ریگی، رئیس اتاق مشترک ایران و پاکستان بر این باور است که مقامات دولتی کشورهای عضو اکو باید سرمایه‌گذاری بین خود را تسهیل و تشویق کنند.

وی ادامه داد: ظرفیت‌ها و امکانات بسیار خوبی در هر کدام از کشورهای عضو این سازمان وجود دارد که متأسفانه نسبت به آنها بی‌توجهی می‌شود. در حال حاضر پاکستان و افغانستان به‌عنوان اعضای سازمان اکو از منظر حمل‌ونقل و لجستیک به زیرساخت‌های بسیاری نیاز دارند.

این فعال اقتصادی افزود: موقعیت مکانی اعضای اکو به گونه‌ای است که همه آنها از نظر ترانزیت، مورد توجه هستند، پس با تمرکز بر ظرفیت‌هایی که دارند، می‌توانند سرمایه‌های خارجی دیگر اعضا را جذب کرده و جایگاه اقتصادی سازمان اکو را در سطح بین‌المللی ارتقا دهند.

خروج از بن‌بست تحریم‌ها

کارشناسان بر این باورند که ایران می‌تواند به کمک اکو نسبت به تنوع بخشی به شرکای تجاری خود وارد عمل شود. تحریم‌های غربی به‌ویژه توسط آمریکا و اتحادیه اروپا، دسترسی ایران به بازارهای بین‌المللی و سیستم مالی جهانی را محدود کرده‌اند. از آنجایی که اکو شامل کشورهای عمدتاً غیرغربی است، این کشورها به‌طور مستقیم تحت تحریم‌های ثانویه آمریکا نیستند، یا حاضرند در چارچوب منافع منطقه‌ای با ایران همکاری کنند. بنابراین اکو فرصتی برای ایجاد مسیرهای جایگزین صادرات، واردات و مبادلات مالی برای ایران به حساب می‌آید.

یکی از مهم‌ترین مشکلات ناشی از تحریم‌ها، دسترسی محدود ایران به سیستم مالی بین‌المللی (مانند سوئیفت) است که در چارچوب اکو، ایران می‌تواند بر اساس پیشنهاد فعالان اقتصادی با ارز ملی کشورهای همسایه تبادلاتش را انجام دهد. بارها فعالان اقتصادی بر ایجاد همکاری بانکی دوجانبه با ارزهای ملی شامل ریال، لیر، منات، سوم و افغانی تاکید کرده‌اند. در حال حاضر تجربیاتی در رابطه با تبادلات تجاری با ارز ملی و ایجاد شبکه بانکی با کشور روسیه وجود دارد که این تجربه باید به دیگر کشورها توسعه داده شود. در صورت تعمیم این همکاری‌ها به اعضای اکو، محدودیت‌های بانکی تحریم‌ها بی‌اثر می‌شود.

ایران در چارچوب اکو، با توسعه کریدورهای حمل و نقلی می‌تواند درآمدهای ترانزیتی خود را افزایش دهد. به این ترتیب میزان وابستگی کشورهای محصور در خشکی برای ترانزیت کالا به ایران افزایش می‌یابد و قدرت چانه‌زنی کشور بالا رفته اثرات تحریم بر درآمدهای ارزی و اقتصادی ایران کاهش می‌یابد.

کارشناسان، همکاری ایران با اکو را یک ابزار ضد تضعیف اقتصادی می‌دانند و معتقدند که ایران می‌تواند به کمک این ابزار جایگاه منطقه‌ای خود را تثبیت کند.