ایران و آمریکا در موقعیت «زوپا»

روزنامه جام جم در گزارشی نوشت:

در روابط ایران و آمریکا، این مفاهیم از آن جهت حائز اهمیت است که هر دو طرف با اهداف مختلف و متضاد روبه‌رو هستند. پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای برجام در سال ۲۰۱۸ و پیگیری سیاست «فشار حداکثری»، ایران و آمریکا در موقعیتی قرار گرفتند که زوپای منفی (Negative ZOPA) یا عدم دستیابی به منطقه توافق ممکن شکل گرفت و امکان توافق تقریبا منتفی بود‌؛ به بیان دیگر دو طرف انتظارات متفاوت از یکدیگر داشتند، ایران خواهان پایبندی آمریکا به توافق هسته‌ای و گفت‌وگوی غیرمستقیم در این خصوص بود و آمریکا درصدد دستیابی به توافقی جامع در همه موضوعات یعنی مسأله موشکی، منطقه‌ای و هسته‌ای بود. همین مسأله باعث شد ایران در تمام دوران ریاست‌جمهوری دور اول دونالد ترامپ سیاست عدم مذاکره با آمریکا را پیگیری کند و تنها در دولت بعدی این کشور و تنها پس از حضور جو بایدن در کاخ‌سفید و عقب‌نشینی از مطرح‌کردن مطالبه برجام‌های ۲ و۳ روند مذاکرات غیرمستقیم آغاز شد. 

چرخش دونالد‌؛ از هیاهو تا مذاکره

سه ماه قبل که دونالد ترامپ به ساختمان کاخ‌سفید وارد شد سیاست خارجی آمریکا در یک وضعیت پیچیده قرار گرفت که آینده روابط تهران ــ واشنگتن را در هاله‌ای از ابهام فرو برد، چرا که انتظار می‌رفت بار دیگر دو کشور نتوانند به نقطه زوپا یا همان محدوده توافق ممکن دست یابند. نیمه بهمن ماه سال گذشته با انتشار بیانیه رئیس‌جمهور آمریکا با عنوان فشار حداکثری این کشور رسما باب هرگونه مذاکره بین دو کشور را بست، چرا که در این بیانیه به مسائلی همچون موضوعات موشکی و منطقه، نیروهای دفاعی و متعارف ایران نیز در کنار صنعت هسته‌ای حمله کرده بود تا مشخص شود همچنان آمریکا یک توافق تحمیلی جامع را مدنظر قرار دارد. در این بیانیه آمده بود: «سیاست ایالات متحده بر این است که ایران از دستیابی به سلاح هسته‌ای و موشک‌های بالستیک قاره‌پیما محروم شود، شبکه و کارزار تجاوزگری منطقه‌ای ایران خنثی شود، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیرو‌های نیابتی آن مختل، تضعیف یا از منابعی که فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده آنها را تأمین می‌کنند محروم شوند و همچنین از توسعه تهاجمی موشک‌ها و سایر توانمندی‌های تسلیحاتی متقارن و نامتقارن ایران جلوگیری شود.» همین ادبیات و مواضع نشان داد اختلافات به حدی است که حتی شروع گفت‌وگو نیز بعید به‌نظر می‌رسد و بار دیگر ایران و آمریکا منطقه مشترک برای گفت‌وگو و توافق را از دست داده‌اند. این وضعیت تنها زمانی تغییر خواهد کرد که یکی از طرفین از اهداف متضاد خود با طرف مقابل دست بردارد و محدود توافق ممکن یا همان زوپا متولد شود. ایران اعلام کرد مذاکره با دولت دونالد ترامپ که مسیر زیاده‌خواهی را در پیش گرفته است عاقلانه، شرافتمندانه و هوشمندانه نمی‌داند و وارد گفت‌وگو نخواهد شد و مواضع خود را تغییر نخواهد داد. 

نامه ترامپ و عقب‌نشینی آشکار

در چنین شرایطی در اواخر اسفند ماه، شرایط به طرز قابل‌توجهی تغییر کرد. دونالد ترامپ برخلاف بیانیه پیشین خود در نامه به ایران خواستار مذاکره در موضوع هسته‌ای شد و از بیان موضوعات دیگر که ایران مذاکره درخصوص آن را ممنوع اعلام کرده بود عقب‌نشینی کرد. رسیدن به محدوده مشترک توافق (زوپا) خود را به‌سرعت در پیام‌ها و سخنان دو طرف نشان دهد. مقامات آمریکایی اعلام کردند که تنها به‌دنبال آن هستند که ایران به سلاح هسته‌ای دست پیدا نکند. 

سیدعباس عراقچی نیز در توییتی اعلام کرد:«ایران باردیگر تاکید می‌کندکه هیچ‌گاه وتحت هیچ شرایطی به‌دنبال جست‌وجو، تولید یا به‌دست‌آوردن سلاح هسته‌ای نخواهد بود.» وی همچنین تاکید کرد تعامل دیپلماتیک در گذشته کارایی خود را نشان داده و هنوز هم می‌تواند کارساز باشد. 

جالب آن‌که استیو ویتکاف، نماینده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا در توییتر به وزیر امور خارجه کشورمان پاسخ داد و از لفظ «عالی» استفاده کرد. هرچند این توییت به‌سرعت توسط ویتکاف حذف شد اما نشان داد که آمریکا در پیام‌های رسمی و غیررسمی به تهران بر این مسأله تاکید دارد که درصدد ورود به مباحث غیرهسته‌ای نیست.همین مسأله یعنی عقب‌نشینی آمریکا از مواضع و زیاده‌خواهی‌های حداکثری زیربنای شکل‌‌گیری میز مذاکرات غیرمستقیم را تشکیل داد و به مذاکرات عمان منتج شد، چرا که بار دیگر آمریکا پذیرفت که ایران تنها در ارتباط با مسأله هسته‌ای پای میز مذاکره خواهد نشست تا طلب سابق خود در مذاکرات برجامی را وصول کند. 

مذاکرات فقط در چارچوب هسته‌ای

روز گذشته سخنگوی دستگاه دیپلماسی نیز بار دیگر بر این مسأله تاکید کرد که موضع جمهوری اسلامی ایران مبنی بر تمرکز بر موضوع رفع تحریم‌ها، بحث هسته‌ای و پرهیز از ورود به مباحث و مسائل دیگری که ممکن است مدنظر هریک ازطرفین باشد،یک موضع ثابت است که درمذاکرات مسقط نیزکاملارعایت شد.اسماعیل بقایی حتی‌دررابطه با گمانه‌زنی‌های صورت‌گرفته رسانه‌های غربی در ارتباط با این‌که صنعت هسته‌ای ایران به‌طور کامل باید جمع‌آوری شود نیز تصریح کرد که صیانت از دانش، فناوری، صنعت، زیرساخت‌ها و دستاوردهای هسته‌ای کشور یک فرض بدیهی است و جمهوری اسلامی ایران در عین آمادگی برای گفت‌وگو و تعامل جهت اطمینان‌دهی نسبت به ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای کشورمان، خود را متعهد به استفاده از همه ظرفیت‌ها برای حفظ حقوق مشروع و قانونی ملت ایران به‌عنوان عضو معاهده عدم اشاعه و توافق‌نامه‌های پادمانی می‌داند.  تحمیل خواست ایران مبتنی بر منافع ملی کشورمان باعث شد تا رسانه‌های غربی نیز به‌خوبی به این مسأله پی ببرند که طرف آمریکایی تا رسیدن به نتیجه باید از مطرح‌کردن زیاده‌خواهی‌های فرابرجامی خودداری کند.واشنگتن‌پست روزگذشته درتحلیل به همین مسأله پرداخت وعنوان کرددرخواست‌های غیرهسته‌ای از ایران مذاکرات را به شکست می‌کشاند. این مسأله که دقایقی قبل از آغاز مذاکرات نیز از سوی وزیر امور خارجه کشورمان با بیانی دیگر مطرح شده بود و قید «مذاکرات فقط هسته‌ای» را عنوان کرده بود، نشان ‌داد این واشنگتن بوده که خود را با فرمول ایرانی مذاکرات تطبیق داده است. 

تغییر در مسیر مذاکرات و فرصتی جدید برای توافق

اکنون مذاکرات به ایستگاه دوم رسیده است. مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزارت امور خارجه روز گذشته در کمیسیون امنیت ملی مجلس حاضر شده و در گزارش خود به نمایندگان مجلس خبر داد؛ دور جدید مذاکرات، شنبه آتی در یکی از کشورهای اروپایی و با مدیریت عمان ادامه پیدا خواهد کرد.به نظر می‌رسد تغییر موضع آمریکا و عقب‌نشینی از فشار بر مسائل موشکی و منطقه‌ای، فرصتی را برای از سرگیری مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا فراهم کرد. اگرچه این تغییر ممکن است تنها یک تاکتیک موقت از سوی واشنگتن باشد و آمریکا پس از توافق هسته‌ای به‌دنبال طرح مسائل دیگر باشد اما اکنون این تغییر رویکرد، شرایط را برای شکل‌‌گیری میز مذاکرات و توافق احتمالی فراهم کرده است. در حال حاضر، ایران و آمریکا در موقعیتی هستند که می‌توانند بر سر توافق هسته‌ای بار دیگر به مذاکره بپردازند. اگرچه هنوز چالش‌های زیادی پیش‌روی این مذاکرات وجود دارد اما تغییرات اخیر در مواضع آمریکا، می‌تواند فرصت‌های جدیدی را برای حل منازعات هسته‌ای ایجاد کند‌؛ باید منتظر ماند و دید آیا ترامپ به واقع از شکست کارزار فشار حداکثری در دولت اول خود درس گرفته است؟