تهران و نخستین تجربه انتخابات تناسبی
انتخابات دوره هفتم شوراهای شهر قرار است به صورت تناسبی و آزمایشی در تهران برگزار شود. آزمایش نخستین تجربه برای نهادی که نماد دموکراسی است در پایتخت با واکنشهای زیادی همراه شده است
روزنامه اعتماد در گزارشی نوشت:
برای اولینبار در تاریخ جمهوری اسلامی قرار است تا یک انتخابات بر اساس و مبنای وزن احزاب و گروهها برگزار شود. این نخستین تجربه در انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا خواهد بود. تجربهای نوین برای هر دو جناح که باید رقابت را نه بر اساس لیستهای بدون پشتوانه حزبی و افراد که برمبنای بار احزاب و گروهها جلو ببرند.
روند برگزاری انتخابات دوره هفتم شوراهای اسلامی شهر و روستا حالا زیر سایه نام انتخابات تناسبی استارت خورده است. ۲۱ شهریور ماه امسال با اعلام علی زینیوند، معاون سیاسی وزیر کشور، رسما ماراتن انتخابات شورای شهر هفتم کلید خورد. انتخاباتی که با توجه به تغییراتی که اخیرا در قانون برگزاری آن اعمال شده با تفاوت نسبت به شش دوره قبل از حیث تناسبی بودن و البته الکترونیکی بودن برگزار میشود. حالا قرار است برای آزمایش و محک موضوع این انتخابات در تهران به صورت تناسبی برگزار شود.
تفاوت مهم دیگر البته زمان برگزاری آن نیز هست، چراکه در ادوار گذشته انتخابات شوراها همزمان با انتخابات ریاستجمهوری برگزار میشد اما برگزاری انتخابات ریاستجمهوری چهاردهم به صورت ناگزیر در تیرماه سال گذشته این تناسب تقویمی را بر هم زد.
با اصلاح قانون انتخابات در مجلس، عمر ششمین دوره شوراهای شهر تا سال ۱۴۰۵ تمدید و مقرر شد انتخابات هفتمین دوره شورای شهر و روستا در اردیبهشت 1405 همزمان با انتخابات میاندورهای مجلس و البته مجلس خبرگان رهبری برگزار شود.
انتخابات تناسبی چیست و تجربه سه دوره مجلس برای تناسبی کردن انتخابات چیست؟
«نظام تناسبی استانی-شهرستانی» و «نظام تناسبی شهرستانی» دو طرحی بودند که در سال ۱۴۰۱ و در زمان مجلس یازدهم برای اصلاح قانون انتخابات مجلس مطرح شدند. طرح «نظام تناسبی استانی-شهرستانی» پیشتر در مجلس دهم نیز مورد بررسی و توسط شورای نگهبان رد شده بود، اما در مجلس یازدهم توسط جعفر قادری پیشنهاد و درنهایت در صحن علنی با موافقت نمایندگان تصویب شد. اولینبار اما علاوه بر شورای نگهبان، این طرح با مخالفت هیات عالی نظارت بر حسن اجرای سیاستهای کلی انتخابات نیز مواجه شد. با آغاز مجلس دوازدهم، بار دیگر اصلاح موادی از قانون انتخابات مجلس در دستور کار قرار گرفت و در نهایت توانست موافقت شورای نگهبان و مجمع تشخیص مصلحت نظام را برای برگزاری انتخابات تناسبی به دست آورد. موافقان این طرح معتقدند که تحقق نظام انتخاباتی تناسبی علاوه بر افزایش مشارکت مردم، موجب اختصاص کرسیهای مجلس به افراد شایستهتر خواهد شد. این نظام انتخاباتی که در آن هر حزب به نسبت آرای خود نمایندگی دریافت میکند، میتواند به توزیع عادلانهتر قدرت و افزایش تنوع سیاسی کمک کند.
همچنین در انتخابات تناسبی، احزاب و فهرستهای مختلف میتوانند لیست ارایه دهند و براساس وزن هر فهرست، تعداد نمایندگان در شورای اسلامی شهر تعیین میشود. برای مثال، اگر یک فهرست ۲۰ درصد آرا را کسب کند، ۲۰درصد اعضای شورا نیز متعلق به آن فهرست خواهد بود. از سوی دیگر، افرادی که به صورت انفرادی در انتخابات تناسبی شرکت میکنند نیز، بر اساس وزن و تعداد آرای کل و درصدی ارزیابی میشوند. در نهایت، کلیات این طرح به تصویب رسید و جزییات آن در دستور کار جلسه بعدی کمیسیون قرار گرفت. بسیاری از تحلیلگران و ناظران معتقدند این شیوه انتخابات که قرار است به صورت آزمایشی در تهران برگزار شود فرصت حضور جریانهای تندرو را در این نهاد قانونی مهیا میکند. کارشناسان با نگرانی از روند بررسی صلاحیتهای این انتخابات- که اگرچه از دست شورای نگهبان خارج است اما باز هم رویه متفاوت و متضادی از نظارت استصوابی ندارد- منتهی به این موضوع میشود که گروههای اصلاحطلب توفیق کافی برای عبور از فیلتر صلاحیت نداشته باشند و رقابتها در دست جریانهای نوظهور اصولگرا با تندروهای ثابت شده از جانب آنان باشد.
رای دهی و شمارش آرا در انتخابات تناسبی
قادری اما مهرماه امسال در گفتوگویی این مساله را رد و در گفتوگو با روزنامه همشهری تاکید کرده است که این شیوه برگزاری انتخابات رویکردی بدیع در ساختار انتخاباتی کشور بهحساب میآید که «تقویت نظام حزبی» ازجمله مزیتهای آن عنوان شده است.
او در این گفتوگو به تفصیل توضیح داده است که روند برگزاری انتخابات تناسبی با چه جزییاتی در حوزه رایدهی و شمارش آرا خواهد بود. قادری در این باره گفته است که در این نظام انتخاباتی، براساس ملاحظاتی که در ایران وجود دارد، در کنار فهرستها، افراد نیز اجازه مییابند که بهصورت انفرادی در انتخابات شرکت کنند، اما اولویت با فهرستهاست. احزاب سیاسی میتوانند فهرستی ارایه دهند و مردم نیز میتوانند به یک فهرست، تلفیقی از فهرستها یا به افراد رای دهند؛ موضوعی که فرآیند رایدهی شهروندان را نیز تسهیل میکند. به عنوان مثال در دوره گذشته انتخابات تهران در مجموع حدود یکونیم میلیون نفر شرکت کردند و چیزی حدود 9میلیون رای دریافت شد؛ آماری که نشان میدهد هر نفر درحالیکه میتوانسته به 21نفر رای دهد، بهصورت متوسط به 6نفر بیشتر رای نداده است.
بر این اساس، در نظام انتخابات تناسبی دیگر نیازی نیست رایدهنده نام 21نفر را بنویسد و وقتی نام فهرست را بنویسد، این بهمنزله رایدادن به همه افراد آن فهرست است. امکان انتخاب تلفیقی نیز وجود دارد. در مجموع نکته مهم این است که قدرت مانور رایدهنده نسبت به گذشته تفاوتی نکرده است، اما مزیت مهم این است که فهرستها ازسوی احزاب شناسنامهدار معرفی خواهند شد و این موضوع سبب میشود احزاب با حساسیت ویژهای نسبت به معرفی افراد اقدام کنند و درنهایت کارآمدی نیز افزایش مییابد. نکته مهم دیگر این است که دیگر نقیصه نظام انتخاباتی اکثریتی، یعنی انتخاب همه 21نفر یک فهرست رفع شده و مانند گذشته نخواهد بود که به عنوان مثال همه 21نفر حاضر در فهرست اصولگرایان یا اصلاحطلبان انتخاب شوند.
به نظر میرسد با این شیوه، در نظام تناسبی تلفیقی از فهرستها رای میآورد؛ به این شکل که منتخبان هر فهرست متناسب با سهم آن فهرست از کل آرا معرفی خواهند شد؛ یعنی پس از شمارش کل رایها، مجموع آرای اعضای یک فهرست تقسیم بر کل آرای صحیح مأخوذه میشود و سهم فهرست موردنظر به دست میآید. درباره بقیه فهرستها نیز به همین شکل عمل خواهد شد و درنهایت ترکیب کامل میشود.
قادری در گفتوگوی مهر ماه سال جاری خود مقایسهای بین برگزاری انتخابات شوراهای شهر در دوره قبل و فعلی انجام داده و میگوید: «در دوره گذشته انتخابات شورای شهر در تهران حدود یکمیلیون و 500هزار نفر شرکت و بهصورت متوسط 6نفر را انتخاب کردند و در مجموع 9میلیون و 246هزارو958رای اخذ شد. ازسوی دیگر حدود 5ائتلاف سیاسی و فهرست در رقابت حاضر بودند و همچنین مجموع آرای منفردین. براین اساس، آرای جبهه اصلاحات را درنظر بگیریم، اینگونه محاسبه میشود که این جبهه بیش از 530هزار رای داشته که تقسیم میشود بر مجموع آرای اخذ شده (بیش از 9میلیون رای) که رقم دو ویک دهم کرسی به دست میآید و به عنوان سهم این جبهه از کرسیهای شورای شهر تهران درنظر گرفته میشود. سهم جبهه پایداری نیز براساس همین روش هفت و یک دهم کرسی است؛ این درحالی است که در نظام اکثریتی، همه 21کرسی شورای شهر تهران به شورای ائتلاف اصولگرایان اختصاص یافت. در مقابل اما با روش محاسبه تناسبی حداقل حدود 5 فهرست و جریان سیاسی صاحب کرسی میشدند. یک مثال دیگر این است که اگر در دوره گذشته نظام تناسبی مبنای محاسبه کرسیها بود، براساس شروط درنظر گرفته شده، منفردین میتوانستند 2/58درصد کرسیها را بهخود اختصاص دهند.
براساس گفتههای قادری، در قانون جدید تصریح شده است که نحوه تخصیص کرسیها به این شکل خواهد بود که ابتدا اعداد صحیح درنظر گرفته خواهد شد. درواقع با توجه به مثال بالا، ابتدا 16کرسی فهرستهای نامبرده شده در سوال قبلی محاسبه میشود و 5کرسی باقیمانده براساس اعداد «اعشار بیشتر» میزان آرای آنها، میان کرسیها تقسیم میشود.
حبیبالله خجستهپور، دبیر ستاد انتخابات استان تهران نیز درباره نحوه شمارش این اعداد و ارقام گفته است که «همه این محاسبات اعداد و اعشارها ازسوی دستگاههای رایانهای انجام خواهد شد. در جلسهای که اخیرا در این زمینه برگزار شد، بناست متناسب با این قانون، برنامهنویسان، برنامه تخصصی موردنیاز را طراحی کنند. نکته مهم این است که همه اطلاعات شعب در سرور مرکزی تجمیع میشود و آنجا براساس این قانون، محاسبات پیادهسازی خواهد شد. درواقع پردازش اطلاعات در کمتر از یکدقیقه انجام خواهد شد.»
چمران: اگر خراب شود، خیلی خراب میشود!
با این وجود عمده واکنشهای اعضای فعلی شورای شهر ششم نسبت به این مساله منفی بود. مهر ماه سال جاری مهدی چمران در حاشیه سیصد و شصتمین جلسه علنی شورای شهر تهران درباره این شیوه برگزاری انتخابات انتقاد کرد و گفت: « به این روش انتقاد داریم. ممکن است یک نفر مثلا با 40 هزار رای وارد شورا شود، اما فردی دیگر با 300 یا 400 هزار رای نتواند وارد شود. این ایراد را مطرح کردهایم. همیشه از جاهای کوچک شروع به آزمایش میکنند، اما اینبار از مسیر بزرگ شروع کردهاند که اگر خراب شود، خیلی خراب میشود!»
چند روز بعد، پرویز سروری، نایب رییس این شورا نیز در حاشیه جلسه شورای اسلامی شهر تهران در دوره ششم با بیان اینکه ثبتنام برای انتخابات شوراها یک ماه دیگر آغاز میشود، در مورد مخالفت با انتخابات تناسبی یادآور شد: شورای شهر تهران نباید نسخه آزمایشی مجلس برای انتخابات تناسبی باشد. ما نگرانیم که برای اولینبار این انتخابات برگزار میشود و اگر اختلالی داشته باشد به کل کشور تسری پیدا میکند. من زیرساختها را آماده نمیبینم و امیدوارم آماده شود.
وقتی صدای جبهه پایداری بلند شد؛ انتخابات تناسبی انتخاب اصلح را از بین میبرد
در روزهای اخیر مجید متقیفر، سخنگوی جبهه پایداری نیز در گفتوگو با مهر راجع به انتخابات شوراهای شهر و روستا و برگزاری انتخابات تناسبی در تهران با بیان اینکه «همه دلسوزان و احزاب متعهد به آرمانهای نظام، باید عرصه انتخابات را به عرصه جهادِ تبیین و روشنگری تبدیل کنند»، با انتقاد از برگزاری انتخابات تناسبی گفته است که متاسفانه با تصویب قانون انتخابات به صورت تناسبی، کشور در رسیدن به این هدف ارزشمند، آسیب جدی خواهد دید، چراکه با تناسبی شدن انتخابات، انتخاب اصلح بهطور کامل به محاق خواهد رفت و عرصه انتخابات، میدان رقابت احزاب میشود و حاصلی جز به چالش کشیدن فضای مردمی بودن انتخابات نخواهد داشت.
او همچنین تاکید کرده است که با برگزاری انتخابات به صورت تناسبی بهجای مسابقه در خدمت به مردم، رقابت افراطی و تنازع در کسب قدرت، جایگزین خواهد شد و گفتمان انتخاب اصلح در انتخابات، کم فروغ میشود و هر گروه سیاسی با هر مرام و نگرشی، تنها با نزدیک کردن خود به مراکز قدرت و ثروت میتواند پیروز انتخابات شود.
نکته قابل توجه دیگر در سخنان سخنگوی جبهه پایداری تاکید او بر خالی بودن انتخابات تناسبی از رویکرد انقلابی است. او در این باره میگوید: «در این صورت الگوی انتخابات، رویکرد انقلابی نخواهد داشت و این نگرانی جدی به وجود خواهد آمد که ترکیب شورای شهر تهران نه تنها دیگر الزاما رنگ دینی و انقلابی به خود نخواهد دید بلکه برای اعضای آن دغدغههای حزبی، مقدم بر مصالح اسلام و کشور خواهد بود.هرگز نباید از یاد ببریم که تاکنون، سهامی شدن انتخابات امری ناپسند قلمداد گردیده و بدیهی است تداوم این امر باید همچنان موردتوجه جدی باشد، ولی متاسفانه با تناسبی شدن انتخابات، عملا کرسیهای شورای شهر، بین احزاب مختلف، توزیع خواهد شد.»
متقیفر در بخش دیگری از این گفتوگو تاکید دارد که «مهمترین خروجی این رویکرد، شرکت سهامی کردن انتخابات است که به هیچوجه موردپسند مردم نخواهد بود. در پایان باید متذکر شویم که انتخابات در نظام اسلامی یعنی تسهیل حضور شیفتگان خدمت نه تقدیم آن به تشنگان قدرت!» محمدعلی امانی، دبیرکل حزب موتلفه اسلامی نیز اخیرا با بیان اینکه «انتخابات در شهر تهران براساس قانون جدید، « تناسبی » است که خروجی آن هنوز مشخص نیست»، رویکردی مشابه دیگر اصولگرایان نسبت به این شیوه برگزاری انتخابات داشته و گفته است: معتقدیم در صورت توجه به احزاب و محول کردن اداره کشور به احزاب، آنها در صورت عملکرد منفی باید درقبال عملکرد بدشان پاسخگو باشند. فهم ما از «انتخابات تناسبی» در تهران تبدیل شدن شورا به شرکت سهامی است که ما این را قبول نداریم، چراکه هماینک باوجود حضور یک جریان در شورای اسلامی شهر تهران، آنها با هم اختلاف دارند که منجر به دیده نشدن مشکلات مردم شده است.
مدافعان انتخابات تناسبی در تهران؛ فرصت تنفس احزاب ایجاد میشود
در مقابل منتقدان این الگو، موافقان آن نیز نکاتی را در زمینه ایجاد فرصت تمرین تحزبگرایی مطرح میکنند. این گروه تاکید دارند که با «تناسبی شدن انتخابات»، نقش احزاب در انتخابات شوراهای شهر و روستا تغییر میکند و این تغییر رویه سبب میشود احزاب با حساسیت ویژهای نسبت به معرفی کاندیداها اقدام کنند تا کارآمدی شوراها افزایش پیدا کند. در سالهای اخیر یکی از چالشهای جدی شوراها انحراف آنها از فعالیتهای اجتماعی و آلوده شدن این نهاد خدمترسانی به محلی برای فعالیتهای سیاسی بود. به نظر میرسد تغییراتی که در انتخابات این دوره شورای شهر درنظر گرفته شده تا حدی میتواند از این آسیب حیاتی پیشگیری کرده و شوراها را به ریل خدمترسانی بازگرداند.
سیدمحمود میرلوحی، معاون پارلمانی وزارت کشور در دولت اصلاحات و عضو دوره پنجم شورای شهر تهران در این باره به ایرنا گفته است که «در قانون اساسی کشورهای منطقه مانند هند، پاکستان و ترکیه نقش احزاب در انتخابات کاملا مشخص است و مردم میدانند آنها چگونه دولت تشکیل میدهند و چه اختیاراتی دارند، اما ما صرفا یک قانون درباره احزاب داریم و در آن قانون هم بر مسائل ابتدایی و بروکراتیک درباره احزاب تصریح شده و آنها اختیار چندانی ندارند. حالا در این دور از انتخابات شوراها برای اولینبار شاهد برگزاری انتخابات تناسبی در تهران هستیم تا جبههها و احزاب بتوانند با ارایه لیست در صحنه انتخابات حضور پیدا کنند. به نظر میرسد این تصمیم گامی اولیه برای تقویت و توجه به احزاب است.»
وی درخصوص میزان تاثیر انتخابات تناسبی در افزایش «عدالت» بین احزاب گفت: نظام انتخابات تناسبی، انتخابات را از «تک قطبی» درمیآورد. در اغلب کشورهای دنیا انتخابات تکحوزهای یا تک نمایندهای را داریم، مثلا در لندن حوزهای نداریم که مثل تهران ۲۱ نماینده شورای شهر یا ۳۰ نماینده مجلس داشته باشد بلکه مثلا برای هر منطقه از مناطق ۲۲گانه تهران یک نماینده درنظر گرفته شده و آن نماینده راهی شورا میشود. بر این اساس پیشبینی میشود انتخابات تناسبی این دوره مانند انتخابات سال ۹۶ که تمام ۲۱ کاندیدای لیست اصلاحات راهی شورا شدند، نشود.
این عضو حزب اتحاد ملت درباره جزییات فنی اجرای آزمایشی انتخابات تناسبی در تهران نیز اینگونه توضیح داده است: «در انتخابات این دوره تهران اگر لیست اول حائز ۵۰درصد آرا شود، میتواند ۵۰درصد صندلیهای شورا را نیز به دست آورد و ۱۰ تا ۱۱ صندلی دیگر بین لیستهای برتر توزیع خواهد شد و به این ترتیب یک قدم به سمت کیفیتبخشی انتخابات خواهیم رفت. اگر موانع و مشکلات انتخابات در ایران را آسیبشناسی کنیم و تفاوتهای آن را با انتخابات رقابتی مرسوم در جهان بررسی کنیم، مشکلات زیادی در انتخابات ایران دستهبندی خواهند شد. در ۵۰ سال گذشته فرآیند انتخابات در جهان تحولات زیادی از سرگذرانده است مثلا در حال حاضر در تگزاس دعوای بزرگی بین حزب جمهوریخواه و دموکرات در زمینه بازنگری حوزهها وجود دارد.»
حسن رسولی، عضو جبهه اصلاحات ایران نیز آبانماه سال جاری در گفتوگو با ایرنا در ارزیابی خود از نظام انتخابات تناسبی در تهران و عملکرد شورا گفته است که «یکی از اقدامات مثبت مجلس، اصلاح برخی مواد قانون انتخابات و نحوه تشکیل و برگزاری انتخابات شوراهای اسلامی شهرها و روستاها بود. مهمترین تغییر این اصلاحات، روش اخذ رای است که اکنون به صورت نظام تناسبی اجرا میشود. این مصوبه مجلس که به قانون تبدیل شده و شورای نگهبان نیز آن را تایید کرده است، بناست طبق اعلام رسمی وزیر کشور، در این دوره به صورت آزمایشی در تهران اجرا شود و در دورههای بعد برای شهرهای بالای ۵۰۰ هزار نفر و کلانشهرهای دیگر نیز بهکار گرفته شود.»
او در بخش دیگری از این گفتوگو با تاکید بر اینکه «حتی اگر یکی از نامزدها فقط یک رای کمتر از نفر بیستویکم داشته باشد تا زمانی که اتفاق خاصی نیفتد یا فردی از اعضای اصلی استعفا ندهد، جایگاهی در شورا نخواهد یافت»، میگوید: اجرای نظام تناسبی در انتخابات را باید گامی به جلو دانست و من به عنوان یک کارشناس سیاسی و فعال انتخاباتی، از آن تقدیر میکنم.
حسین مرعشی، دبیرکل حزب کارگزاران سازندگی درباره رویکرد حزب کارگزاران به برگزاری انتخابات تناسبی گفت: این مدلی است که در دنیا تجربه شده است، مدل عادلانه و صحیحی است. نکته آن این است که نهادهایی که از مردم و با رای مردم شکل میگیرند، باید طعم و رنگ طبیعی جامعه را داشته باشند.در جامعه، بخشی از مردم در گروه اکثریت و بخشی در گروه اقلیت قرار میگیرند، اما هیچگاه اقلیت نباید حذف شود. در نهادهایی مانند شورا و مجلس شورای اسلامی هم باید اقلیت به اندازه سهم خود حضور داشته باشد. این یک گام بسیار مهم و رو به جلو است که در دولت آقای پزشکیان دارد برداشته میشود.
اسماعیل گرامیمقدم، قائممقام دبیرکل حزب اعتماد ملی نیز در ارزیابی خود از برگزاری انتخابات شوراهای شهر و روستا به صورت تناسبی، گفته است که انتخابات تناسبی یا همان انتخابات فهرستی، گامی مهم در جهت حزبی شدن انتخابات است. در دنیایی که امروز شاهد آن هستیم، کشورهایی که در مسیر دموکراسی پیشرفت کردهاند، اغلب دارای قوانین انتخاباتی حزبی هستند؛ به این معنا که احزاب برنامههای خود را ارایه میکنند و مردم به آنها رای میدهند.
وی با بیان اینکه ما هنوز با چنین وضعیتی فاصله داریم، اما برگزاری انتخابات به شکل تناسبی به این معناست که مردم هنگام مشارکت در انتخابات، کاملا بازنده نباشند، گفت: در روش تناسبی، مردم به چند فهرست رای میدهند و براساس نسبت آرا، کرسیها تقسیم میشود. یعنی در یک لیست ۲۱ نفره در تهران، ۱۵ کرسی به حزبی تعلق میگیرد که بیشترین آرا را کسب کرده و مابقی کرسیها بین دیگر احزاب با توجه به سهم آرا توزیع میشود. این سیستم عملا انگیزه مشارکت مردم و احزاب سیاسی را افزایش میدهد.
اگرچه برگزاری انتخابات تناسبی به صورت آزمایشی در تهران حکم هندوانه سربستهای را دارد که تا زمان اجرا فرصت و تهدید آن مشخص نمیشود اما در گام نخست به نظر میرسد پتانسیل این شیوه برای حرکت به سمت حزبی شدن انتخابات است، حرکتی برای پاسخگویی مستقیم حکومت، احزاب سیاسی مسوول نسبت به عملکرد خود در مقابل مردم.
