«فیل سفید» اقتصاد ایران چگونه رام می شود؟
اقتصاد ایران، همچون اتاقی تاریک که فیل عظیمالجثهای در آن خفته، سالهاست با چالشهای ساختاری دستوپنجه نرم میکند.
آرمان امروز در گزارشی نوشت:
اقتصاد ایران، همچون اتاقی تاریک که فیل عظیمالجثهای در آن خفته، سالهاست با چالشهای ساختاری دستوپنجه نرم میکند. این “فیل سفید”، استعارهای از پروژههای پرهزینه و کمفایده است که حفظ آنها نه تنها منابع ملی را هدر میدهد، بلکه روانی جامعه را نیز زخمی میسازد. بنزین، به عنوان نماد بارز این فیل، با یارانههای پنهان عظیم، قاچاق را دامن زده، آلودگی را تشدید کرده و ناترازی انرژی را به یک بحران مزمن تبدیل کرده است. اما رام کردن این فیل، نیازمند ارادهای فراتر از شعار است؛ ارادهای که گفتگوی اجتماعی، اصلاح تدریجی و جبران عادلانه را در بر گیرد. در این گزارش، با الهام از تحلیلهای اخیر در مورد “فیل سفید” اقتصاد ایران، این مفهوم را در برابر واهمههای رایج از اصلاحات قرار میدهیم، سپس راهحل میانه مسعود پزشکیان را بررسی میکنیم و در نهایت، نظرات یک کارشناس برجسته اقتصادی را برای روشنتر کردن مسیر، میآوریم. هدف، ترسیم مسیری واقعبینانه برای خروج از بنبست است.
نماد ناکارآمدی ساختاری در اقتصاد ایران
مفهوم “فیل سفید” ریشه در حکایتی باستانی دارد؛ جایی که یک هدیه سلطنتی، همچون فیل سفیدی باشکوه، نه تنها فایدهای ندارد، بلکه هزینههای نگهداری آن، صاحبش را به ورشکستگی میکشاند. در اقتصاد ایران، این استعاره به یارانههای انرژی، به ویژه بنزین، اطلاق میشود. طبق برآوردها، یارانه پنهان بنزین در سالهای اخیر بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار بوده – رقمی که میتوانست صرف توسعه زیرساختها شود. قیمت بنزین در ایران، حدود یکدهم قیمت جهانی است، و این نابرابری نه تنها منابع را هدر میدهد، بلکه رانتی عظیم برای قاچاقچیان ایجاد کرده است. سالانه میلیونها لیتر بنزین به کشورهای همسایه قاچاق میشود، که این امر نه تنها درآمد ارزی را کاهش میدهد، بلکه امنیت انرژی را تهدید میکند.
پیامدهای این فیل سفید فراتر از آمار است. آلودگی هوای کلانشهرها، با بیش از ۲۰ هزار مرگ سالانه مرتبط با آن، یکی از مستقیمترین هزینههاست. ناترازی انرژی، که در زمستانها به قطعی برق و در تابستانها به کمبود گاز منجر میشود، رفاه میلیونها خانوار را زیر سؤال برده است. جالبتر اینکه، این مسئله به یک “توافق نانوشته” اجتماعی تبدیل شده: دهها میلیون ذینفع، از رانندگان تا صنایع، بر حفظ وضع موجود اصرار دارند، در حالی که انکار آن، اقتصاد را شکنندهتر میکند. افزایش قیمت بنزین در آبان ۱۳۹۸، که به اعتراضات گسترده منجر شد، ترومایی جمعی ایجاد کرد و سیاستمداران را از هرگونه تغییر میترساند. اما انکار، همچون فیل در تاریکی، فقط سایهها را بزرگتر میکند. الهامگرفته از حکایت مولانا، نیاز به “شمع علم” است: شفافیت در هزینهها، توضیح ذینفعان و پیامدهای زیستمحیطی و اقتصادی.
راهحل پیشنهادی در این تحلیلها، خروج تدریجی است. ابتدا، گفتگوی اجتماعی صادقانه: چرا یارانهها وضع شدند؟ هزینهشان چقدر است؟ منافع حذفشان برای نسل آینده چیست؟ سپس، قرارداد اجتماعی جدید: سرمایهگذاری در حملونقل عمومی (مانند مترو و اتوبوسهای برقی)، هدفمندی یارانه با فناوری (مانند کارتهای هوشمند)، و اصلاح قیمتها با جبران واقعی برای نیازمندان. بدون اینها، بنزین نه تنها فیل سفید، بلکه بمب ساعتی اقتصاد خواهد ماند. این رویکرد، اقتصاد را از تعادل ناکارا به سمت کارایی سوق میدهد، جایی که منابع به جای هدررفت، صرف رشد پایدار میشود.
در برابر واهمه از اصلاحات
اما رام کردن فیل سفید، با واهمههای عمیق سیاستمداران روبروست. یادداشت اخیر علی سرزعیم، اقتصاددان برجسته، تحت عنوان “واهمه از اصلاحات”، این ترس را به چالش میکشد. سرزعیم، با نگاهی به تجربیات دولتهای پیشین، انتقاد میکند که تعلل در اصلاحات، مشکلات را حادتر کرده است. دولت حسن روحانی، از ترس کاهش محبوبیت، افزایش تدریجی قیمت بنزین را رد کرد و با جهش ناگهانی ۱۳۹۸، اعتبار خود را از دست داد. اکنون، دولت مسعود پزشکیان، پس از یکونیم سال، سرانجام به افزایش قیمت بنزین روی آورده، اما فاقد آمادگی لازم است. انکار موضوع در ایام انتخابات و ارجاع به “بررسی کارشناسی”، بهانهای برای تأخیر بوده و کمبود منابع بنزین را تشدید کرده است.
سرزعیم تأکید میکند که این واهمه، بیجا است. سیاستمداران، به جای ترس از مخالفان، باید به هواداران خود بیندیشند. اقدام اصلاحی، هواداران را متحد میکند و رضایت درونی ایجاد مینماید، در حالی که بیعملی، به یأس منجر میشود. تجربه روحانی نشان داد که حفظ محبوبیت ظاهری، با خروج ضعیف همراه است؛ بهتر بود اصلاحات را بپذیرد تا میراثی ماندگار بسازد. برای پزشکیان، ایستادگی در برابر فشارها، کلیدی است. مشکلات اقتصادی ایران، با تعلل، واهمهانگیزتر میشوند. سرزعیم پیشنهاد میکند: از زمان روحانی یا رئیسی، میشد با افزایش سالانه ۱۰-۱۵ درصدی قیمت بنزین، از شوکها جلوگیری کرد. این انتقاد، فیل سفید را در برابر آینه قرار میدهد: اصلاحات نه تنها ضروری، بلکه فرصتی برای بازسازی اعتماد است. این دیدگاه، با مفهوم فیل سفید همخوانی دارد. هر دو بر ناکارآمدی وضع موجود تأکید میکنند، اما سرزعیم بر “جسارت” تمرکز دارد، در حالی که تحلیل اولیه بر “تدریجی بودن” اصرار میورزد. ترکیب این دو، مسیری میانه میسازد: جسارت در شروع، تدریجی در اجرا. بدون آن، اقتصاد ایران در چرخهای از انکار و بحران میماند.
راهحل میانه پزشکیان
مسعود پزشکیان، رئیسجمهور فعلی، با شعار “زندگی بدون شرمساری”، راهحلی میانه برای رام کردن فیل سفید پیشنهاد میکند. برنامه اقتصادی او، بر پایه ۱۴ وعده کلیدی استوار است: مهار تورم از طریق کوچکسازی دولت، کاهش هزینههای عمومی، و اصلاح ساختار بودجه. پزشکیان تأکید دارد که “شرایط اقتصادی برای دولت و مردم قابل قبول نیست” و باید با صداقت، واقعیات را گفت. او از افزایش تدریجی قیمت بنزین سخن میگوید، اما با شرط مشارکت مردمی: “هر حرکتی در مورد ناترازی، باید مردم را آماده کند. بدون مشارکت، نه علمی است نه قابل قبول.”
این رویکرد میانه، از افراط دوری میجوید. از یک سو، حذف قیمتگذاری دستوری را قول میدهد تا بازار را آزاد کند؛ از سوی دیگر، قطع نشدن برق و سوخت صنایع را تضمین میکند. بودجه ۱۴۰۴، برای نخستین بار همخوان با منابع واقعی ارائه شده، که کسری را کاهش میدهد. پزشکیان میگوید: “اگر کسی راهحلی برای اقتصاد دارد، اختیارات را به او میدهم”، که نشاندهنده باز بودن به ایدههای نو است. تمرکز بر “نانآور شرمنده”، جبران یارانهها را برای اقشار ضعیف الزامی میکند، و سرمایهگذاری در حملونقل عمومی را اولویت میدهد. در همایش بازار سرمایه، از حذف ردیفهای پرهزینه بودجه سخن گفت، که تخصیص به مؤسسات غیرضروری را قطع میکند.
اما چالشها جدی است. دولت پزشکیان، در شرایطی تحویل گرفته که تورم بالای ۴۰ درصد، بیکاری جوانان ۲۵ درصدی، و ناترازی انرژی، ابرچالشها هستند. انتقال پایتخت یا مسائل خارجی مانند ترور هنیه، تمرکز را پراکنده کرده. با این حال، راهحل میانه او، بر پایه علم و شفافیت است: “اگر راستگویی و علم را بپذیریم، ۸۰ درصد مشکلات حل میشود.” این، پاسخی به فیل سفید است: نه جهش ناگهانی، نه انکار ابدی.
همخوان با برنامه هفتم توسعه
حسین عبده تبریزی، به عنوان کارشناس اقتصادی ، نظراتش درباره برنامه اقتصادی رئیسجمهور، ترکیبی از تأیید قاطع و نقدهای سازنده است. او برنامه پزشکیان را همخوان با برنامه هفتم توسعه نظام میداند و تأکید دارد که محورهایی مانند تعامل سازنده بینالمللی، آزادیهای مشروع، حفظ کرامت انسانی و رقابتپذیری، باید با عزم ملی محقق شوند. تبریزی میگوید: “این سند مصوب مجمع تشخیص مصلحت و تأیید شده توسط مقام معظم رهبری است؛ عملی کردن آن در ۱۴۰۴، گامی به سوی عدالت اقتصادی است.” در مورد افزایش قیمت بنزین، او مخالف سرسخت چندنرخی بودن است و هشدار میدهد: “تمام درآمد حاصل از اصلاح قیمت بنزین باید مستقیماً بین خانوارهای یارانهبگیر توزیع شود تا عدالت اجتماعی حفظ گردد.” تبریزی، که سالها بر اصلاحات ساختاری تمرکز داشته، پیشنهاد میکند افزایش قیمت تنها زمانی توجیهپذیر است که حملونقل عمومی برای دهکهای پایین جامعه آسان و مقرونبهصرفه شود، وگرنه به نارضایتی دامن میزند.
عبده تبریزی تأکید دارد که کوچکسازی دولت بدون خروج از قیمتگذاری دستوری، ناکام میماند. “ما جزء معدود کشورهای جهان هستیم که همچنان سیستم قیمتگذاری دستوری را داریم؛ این، تورم مستمر را شعلهور میکند.” او تورم را معضل اصلی مردم میخواند و از تجربه بینالمللی الهام میگیرد: مدلهای سوئد یا کانادا، که یارانهها را هدفمند کرده و با تمرکز بر امنیت اجتماعی، حملونقل عمومی را تقویت نمودند. در خصوص بنزین، میگوید: “اصلاح باید تدریجی و شفاف باشد، با تحقیق دقیق بر روی دهکهای درآمدی تا یارانهها قطع نشود برای کسانی که واقعاً نیاز دارند.” نظر او، برنامه پزشکیان را تقویت میکند: جسارت در حذف ناکارآمدیها، اما با اولویت عدالت و جلوگیری از شوک اجتماعی. همچنین، در پاسخ به شایعات، تأکید کرده: “دولت نباید به حداقل معیشت مردم طمع کند؛ قیمت بنزین در شرایط فعلی تغییر فوری نخواهد کرد.”
رام کردن فیل سفید اقتصاد ایران، نه با انکار و نه با جهش کورکورانه، بلکه با راه میانهای ممکن است: گفتگوی اجتماعی، اصلاح تدریجی و جبران عادلانه. الهام از تحلیل فیل سفید، واهمهها را به چالش میکشد و برنامه پزشکیان، با تمرکز بر مشارکت، امیدی واقعبینانه میدهد. عبده تبریزی و کارشناسان، بر جسارت و شفافیت اصرار دارند. اگر این مسیر پیگیری شود، اقتصاد ایران از شکنندگی به پایداری میرسد. زمان، شمع علم را روشن کند؛ وگرنه، فیل سفید، اتاق را فرومیریزد.
