نقشه راه مقاومت دیپلماتیک در برابر ماشه
تهدید اروپا جهت فعالسازی ماشه بیش از آنکه مبنای حقوقی داشته باشد اهرمی سیاسی جهت هم‌صدایی با امریکا و اسراییل است
روزنامه اعتماد در گزارشی نوشت:
با نزدیک شدن به پایان انقضای قطعنامه ۲۲۳۱، مساله فعالسازی مکانیسم ماشه بیش از هر زمان دیگری به موضوعی جدی برای ایران و کشورهای غربی تبدیل شده و گمانه‌زنی‌ها در باب سناریوهای احتمالی مرتبط با این ساز و کار را افزایش داده است. اسماعیل بقایی، سخنگوی دستگاه دیپلماسی کشورمان اخیرا با تاکید بر اینکه سه کشور اروپایی حق قانونی برای سوءاستفاده از این ساز و کار را ندارند، هشدار داد که چنین اقدامی تبعات سنگینی برای رژیم عدم اشاعه و خود این کشورها خواهد داشت. این اظهارات در شرایطی مطرح شد که پیش‌تر نیز کاظم غریب‌آبادی، معاون وزیر امور خارجه از پیشنهاد اروپا برای تمدید شش ماهه مفاد قطعنامه خبر داد، اما همزمان تاکید کرد ایران مسیر جایگزینی برای گفت‌وگو درباره خاتمه مکانیسم ماشه پیشنهاد کرده است. با این همه به گفته بقایی، تهران همزمان آماده می‌شود تا پس از جنگ دوازده روزه، میزبان «ماسیمو آپارو» معاون فنی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باشد؛ سفری بدون حضور بازرسان که به ادعای گروهی از ناظران، اگرچه در ظاهر چندان تعیین‌کننده نباشد، اما می‌تواند آخرین فرصت برای مدیریت تنش، بازتعریف همکاری با نهاد پادمانی و خروج از بن‌بست سیاسی میان ایران و غرب باشد. به باور این گروه در شرایطی که ظاهرا چند دور مذاکره میان ایران و تروییکای اروپایی، بالاخص گفت‌وگوهای استانبول به نتایجی ملموس نرسیده، این سفر شاید تنها گزینه باقی‌مانده برای جلوگیری از تشدید تنش‌ها، فعال شدن مکانیسم ماشه و همزمان خروج از بن‌بست مذاکراتی میان تهران و واشنگتن قلمداد شود. به این بهانه روزنامه اعتماد در راستای واکاوی اهداف سفر معاون دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به کشورمان و سناریوهای پیش‌رو با مرتضی مکی، کارشناس مسائل اروپا گفت‌وگو کرده است. مکی در گفت‌وگویش با «اعتماد» ضمن تاکید بر اینکه فعالسازی مکانیسم ماشه ازسوی اروپا اقدامی غیرمنطقی و ناعادلانه است، چراکه ایران تعهداتش را نقض نکرده و تروییکای اروپایی صرفا در هماهنگی با امریکا و اسراییل به دنبال بهره‌برداری سیاسی از این سازوکار است، همزمان هشدار می‌دهد که تهران باید با هوشمندی دیپلماتیک، همکاری با آژانس را تقویت کرده و از افتادن در دام تحریم‌های جدید به واسطه فعالسازی ماشه، جلوگیری کند.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
مرتضی مکی، کارشناس مسائل اروپا در پاسخ به سوال «اعتماد» درباره قانونی یا غیرقانونی بودن تهدید تروییکای اروپایی جهت فعالسازی ماشه خاطرنشان کرد: واقعیت این است که موضوع فعالسازی مکانیسم ماشه در شرایطی تبدیل به موضوعی حیاتی شده که مذاکرات ایران و امریکا عملا به کما رفته است. در همین حال، دولت‌های اروپایی نیز خواسته‌ها و مطالباتی مشابه امریکا و اسراییل مطرح می‌کنند، چراکه اختلاف دیدگاه‌هایی که پیش از حمله روسیه به اوکراین بین امریکا و اروپا درباره برنامه هسته‌ای ایران وجود داشت، اکنون تقریبا از بین رفته و اروپایی‌ها نقش میانجیگرایانه‌ای را که پیش‌تر ایفا می‌کردند، ازدست داده‌اند. در مقطع فعلی اروپایی‌ها خواسته‌هایی دارند که هم‌راستا با مطالبات امریکا است. به باور مکی موضوع قانونی بودن یا نبودن این اقدام یک بحث تخصصی و حقوقی است، اما واقعیت این است که در عرصه نظام بین‌الملل زور و قدرت، سیاست‌ها و اهداف دولت‌ها بالاخص امریکا و سپس اروپا را تعیین می‌کند. لذا این کشورها تلاش می‌کنند در پوشش حقوق بین‌الملل و حقوق بشر مواضع و منافع خود را توجیه کنند.
این کارشناس مسائل سیاست خارجی در ادامه به «اعتماد» گفت: نکته مهمی که در راستای غیرسازنده بودن فعالسازی مکانیسم ماشه وجود دارد این است که ایران برخلاف تعهداتش گامی برنداشته و به واقع چنین ساز وکاری برای زمانی طراحی شده که ایران تعهداتش را نقض کند. بر این اساس بود که اروپایی‌ها این مکانیسم را به عنوان ضمانتی از ایران دریافت کردند که اگر ایران تعهداتش در برجام، ان‌پی‌تی و قطعنامه ۲۲۳۱ را نقض کرد، بتوانند تحریم‌های شش‌گانه سازمان ملل که به واسطه قطعنامه سازمان ملل تعلیق شده را مجددا برگردانند.
مکی همچنین تاکید کرد: با توجه به آسیب‌های وارد شده به تاسیسات هسته‌ای کشورمان بر اثر حملات اسراییل و امریکا، اساسا صورت مساله ادعایی آنها ازبین رفته است که حال اروپا بخواهد از آن به عنوان ابزاری برای فعالسازی مکانیسم ماشه استفاده کند. اما در عمل، اروپایی‌ها در حال استفاده از آخرین برگ خود در برجام هستند تا به اهداف و خواسته‌های خود علیه ایران دست یابند، به ویژه پس از حمله روسیه به اوکراین که موجب شده تروییکای اروپایی، ایران را به نوعی تهدید ادعایی امنیتی برای خود قلمداد می‌کنند. در همین راستا، اروپایی‌ها یک ضرب‌الاجل برای ایران تعیین کردند. واقعیت این است که مواضع اخیر مقامات ایران مبنی بر غیرقانونی بودن «اسنپ‌بک» بیشتر جنبه و مصرف رسانه‌ای دارد، اما در جهان واقعیت باید خود را برای شرایط سخت‌تری آماده کنیم.
این کارشناس مسائل اروپا در ادامه گفت‌وگویش با «اعتماد» در باب اهرم‌‌های ایران در قبال تحرکات مخرب تروییکای اروپایی تاکید کرد: در مواجهه با مکانیسم ماشه، ایران با دو راهکار اصلی روبه‌رو است: نخست تسلیم خواسته‌های غرب شود و غنی‌سازی را متوقف کند و دوم آماده پذیرش بازگشت تحریم‌ها شود. به باور مکی اما راه سومی نیز وجود دارد و آن توجه جدی به ابتکارات و طرح‌هایی است که در محافل سیاسی و رسانه‌ای مطرح شده تا بتوان با گفت‌وگو و تفاهم با اروپا و نهایتا امریکا به توافق رسید. مکی در ادامه اضافه کرد: در چنین چارچوبی اروپا قادر است نقش واسطه را ایفا کند تا مذاکرات ایران و امریکا نیز از سر گرفته شود. ایران نیز باید در این زمینه سیاست‌های خود را در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی به دقت تنظیم کند و تمام تلاش خود را برای جلوگیری از فعال شدن مکانیسم ماشه به کار گیرد.
مکی در پاسخ به دیگر پرسش «اعتماد» مبنی بر سناریوهای احتمالی تهران در قبال فعالسازی ماشه خاطرنشان کرد: واقعیت این است که سناریوهای محدودی پیش روی ایران قرار دارد. یکی از این سناریوها، خروج ایران از پیمان ان‌پی‌تی است که صحبت از آن سیاست‌های دولت‌های امریکا و اروپا را به نحوی توجیه می‌کند که مدعی‌اند ایران به دنبال پیشبرد برنامه هسته‌ای به ادعایشان غیر صلح‌آمیزش است. این نوع تصمیم‌سازی‌ها در واقع بهانه و توجیهی برای آنها فراهم می‌کند تا احتمال فعالسازی مکانیسم ماشه را بالا ببرند. بنابراین، باید تلاش کنیم که دست‌کم فرصت رسیدن به این مرحله را از میان ببریم. به گفته مکی اما در صورت فعالسازی ماشه نیز می‌بایست ابتکارات و سناریوهای ایران صفر و صدی نباشد. به عبارتی دیگر، تعلیق همکاری تهران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که اخیرا در مجلس دوازدهم تصویب شد، می‌تواند خود یکی از این راه‌حل‌های میانه باشد. در عین حال، باید تلاش شود در مراحل بعدی و حتی در صورت بازگشت تحریم‌ها علیه کشورمان به واسطه اسنپ‌بک، در حوزه‌های منطقه‌ای و جهانی به گونه‌ای رفتار شود که تهدیدات علیه ایران کاهش یابد؛ چرا که در چنین شرایطی، ایران تحت فصل هفتم منشور سازمان ملل قرار می‌گیرد و به عنوان تهدیدی برای صلح و امنیت بین‌المللی شناخته خواهد شد. این کارشناس مسائل اروپا در ادامه به «اعتماد» گفت: فراموش نکنیم ایران هنوز در شرایط جنگی قرار دارد؛ جنگ سایبری، شناختی و روانی همچنان ادامه دارد و کشور در وضعیتی تعلیق به‌سر می‌برد. بر این اساس، واکنش به فعالسازی مکانیسم ماشه باید بسیار هوشمندانه و دقیق باشد. همچنین در عرصه داخلی نیازمند تحولات جدی هستیم تا بتوانیم خود را برای مقابله با بازگشت تحریم‌های سازمان ملل آماده کنیم. افزایش همبستگی ملی امری ضروری است که الزاماتی دارد، در صورت بی‌توجهی به این ضرورت، کشور در شرایط سختی قرار خواهد گرفت.
این کارشناس مسائل سیاست خارجی در پاسخ به دیگر سوال «اعتماد» در باب سفر معاون دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران و سناریوهای احتمالی نتایج این سفر خاطرنشان کرد: آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نقش محوری و بسیار مهمی در مذاکرات ایران با غرب ایفا می‌کند. هر اندازه همکاری ایران با آژانس بهتر و گسترده‌تر باشد، بهانه دولت‌های غربی برای نظامی جلوه دادن برنامه هسته‌ای ایران کمتر خواهد شد. بعد از جنگ دوازده روزه، همکاری‌های ایران با نهاد پادمانی به‌دلیل اتهاماتی که متوجه رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌الملل انرژی اتمی شد درگیر تنش است. با این حال، پس از عبور از آن فضای پرتنش و هیجانی به نظر می‌رسد اکنون باید بیش از گذشته تلاش کنیم که همکاری‌های خود را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی افزایش دهیم. این خواسته‌ای است که اروپایی‌ها و امریکایی‌ها نیز مطرح کرده‌اند و البته باید تاکید کنم همکاری در این زمینه کمترین هزینه را در برابر دیگر مطالبات ادعایی غرب، مانند محدودسازی غنی‌سازی اورانیوم دارد.
به باور مکی با توجه به فرصت باقی‌مانده از عمر قطعنامه ۲۲۳۱ و ضرب‌الاجل اروپایی‌ها، باید این همکاری‌ها به شکلی جدی‌تر و آینده‌نگرانه‌تر دنبال شود. البته سفر معاون فنی رافائل گروسی می‌بایست سفری پربار و با دستور کاری مشخص باشد که ادامه همکاری‌ها را تضمین کند.
مکی اما در ادامه به «اعتماد» گفت: این سفر همچنین می‌تواند زمینه و بستری جدید برای ارایه ابتکاراتی در راستای گفت‌وگو درباره دیگر مطالبات غرب فراهم کند؛ شاید در این مسیر توافقی میان‌مدت به دست آید که از فعالسازی مکانیسم ماشه جلوگیری کند، ضمن اینکه معتقدم حتی در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه نیز باید تلاش کنیم همکاری‌های خود را با نهاد پادمانی حفظ کنیم. این کارشناس مسائل اروپا در ادامه درباره تبعات خروج ایران از پیمان عدم اشاعه هسته‌ای به «اعتماد» گفت: در هر حال موضوع خروج یا تهدید به خروج از پیمان ان‌پی‌تی را به عنوان واکنشی که آورده‌ای برای ایران داشته باشد، تصور نمی‌کنم. لازم به ذکر است اروپایی‌ها نیز از فعال شدن مکانیسم ماشه و بی‌ثباتی ناشی از آن متضرر خواهند شد و این موضوع می‌تواند آنها را به تعدیل در مواضعشان وادارد؛ اما بدون شک بیشترین ضربه ناشی از فعال شدن مکانیسم ماشه متوجه ایران خواهد بود. اگرچه در صورت وقوع چنین رویدادی، همچنان مذاکره گزینه‌ای ضروری خواهد بود و شاید توافقی جدید بتواند ایران را از قرار گرفتن تحت فصل هفتم منشور سازمان ملل نجات دهد. در شرایط سخت و پیچیده‌ای قرار داریم و ایران باید از فرصت‌های موجود برای مدیریت تنش‌ها استفاده کند.
مکی در پاسخ به دیگر پرسش «اعتماد» درباره میزان اثرگذاری همکاری تهران با نهاد پادمانی بر مدیریت تنش‌ها میان ایران و غرب خاطرنشان کرد: براساس بدبینانه‌ترین سناریو این احتمال وجود دارد که سفر معاون فنی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ایران شاید تنها یک درصد تاثیر مثبت داشته باشد، اما باید از این یک درصد هم نهایت بهره‌برداری را کرد. این سفر می‌تواند پنجره فرصت ایجاد کند. به گفته مکی هدف این است که از دل همکاری‌های بیشتر با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، چارچوبی مناسب شکل گیرد تا زمینه گفت‌وگو درباره دیگر مطالبات امریکایی‌ها و اروپایی‌ها فراهم گردد. در این مرحله به نظر می‌رسد مساله برنامه هسته‌ای ایران بیش از موارد دیگر از جمله مساله برد موشک‌های ایران و حتی منطقه در مرکز اختلاف تهران و دول غربی است. در این زمینه می‌توان به چارچوبی برای مساله غنی‌سازی ایران دست یافت؛ حال این چارچوب می‌تواند به شکل تعلیق غنی‌سازی در یک بازه زمانی مشخص مثلا سه ساله یا کمتر باشد. قطعا این چارچوب در قالب قطعنامه نخواهد بود بلکه در قالب تفاهمنامه‌ای داوطلبانه تعریف می‌شود که تعهدات حقوقی الزام‌آور ایجاد نخواهد کرد. این تفاهمنامه حتی می‌تواند شرایط غنی‌سازی در دو یا سه سال آتی را نیز فراهم کند.
این کارشناس مسائل اروپا در پایان به «اعتماد» گفت: درنهایت نگاهی که اکنون در عرصه رسانه‌ای و دیپلماتیک نسبت به مساله فعالسازی مکانیسم ماشه وجود دارد، نباید مبنای سیاست خارجی و دیپلماسی ایران با اروپا و امریکا باشد. باید با توجه به کنش‌ها و رفتارهای چند ماه اخیر دولت‌های اروپایی، امریکا و اسراییل در قبال ایران، روند مذاکرات و گفت‌وگوهای خود را با آنها به‌گونه‌ای تنظیم کنیم که بیشترین بهره‌وری و دستاورد ممکن را داشته باشیم.
