وسوسه کهنه، ابزار نو؛ هوش مصنوعی حریف «بازار» می‌شود؟

چپ‌ها همیشه سودای کنترل بازار را در سر داشته‌اند. از اقتصاد متمرکز شوروی تا کوپنیسم دهه شصت در ایران، آن‌ها بارها تلاش کرده‌اند که دست نامرئی بازار را کنار بزنند و قیمت‌گذاری را به دست خود بگیرند. اما هربار، بازار با لجاجت سر برآورده و نشان داده که قابل مهندسی نیست. حالا اما چپ‌ها ابزار تازه‌ای پیدا کرده‌اند؛ هوش مصنوعی! الگوریتم‌های یادگیری ماشین، مدل‌های کلان‌داده و سیستم‌های هوشمند حالا بهانه جدیدی شده‌اند برای بازگشت رؤیای قدیمی چپ‌گرایان؛ رؤیایی که می‌گوید دولت می‌تواند با کمک فناوری، سازوکار اقتصاد را تحت کنترل بگیرد. اما آیا این بار هم بازار از چنگ آن‌ها می‌گریزد؟

هوش مصنوعی در برابر انسان

موسی غنی‌نژاد، اقتصاددانی که سال‌هاست علیه این توهم می‌نویسد، می‌گوید: بازار یک موجود زنده است. چیزی که چپ‌ها فراموش می‌کنند، تفاوت «رفتار» و «کنش» است. ماشین‌ها می‌توانند رفتار گذشته را تحلیل کنند، اما بازار محصول کنش‌های انسانی است. وقتی کسی در بازار تصمیم می‌گیرد، او فقط به داده‌های گذشته نگاه نمی‌کند؛ او آینده را پیش‌بینی می‌کند، ریسک می‌پذیرد، امید می‌بندد، می‌ترسد و دست به عمل می‌زند. هوش مصنوعی هرچقدر هم که پیشرفته باشد، نمی‌تواند این فاکتورهای انسانی را شبیه‌سازی کند.

همین حالا هم الگوریتم‌های پیچیده در وال‌استریت روزانه میلیاردها تراکنش را پردازش می‌کنند، اما آیا توانسته‌اند جلوی بحران‌های مالی را بگیرند؟ آیا بازارهای مالی تحت کنترل الگوریتم‌ها درآمده‌اند؟ یا برعکس، همین الگوریتم‌ها گاهی چنان آشفتگی‌ای در بازار ایجاد می‌کنند که حتی طراحان‌شان هم نمی‌دانند چه شد که چنین سقوطی رخ داد؟

چین، آزمونی برای توهم کنترل

اما چپ‌ها این بار به چین اشاره می‌کنند. می‌گویند پکن با استفاده از کلان‌داده و هوش مصنوعی، توانسته بازار را مدیریت کند. در نگاه اول، چین یک مثال موفق به‌نظر می‌رسد؛ کشوری که با سیستم‌های نظارت دیجیتال، سعی دارد رفتار اقتصادی مردمش را پیش‌بینی و کنترل کند. اما نگاهی عمیق‌تر نشان می‌دهد که اقتصاد چین هنوز هم به سازوکار بازار وابسته است. اگر هوش مصنوعی می‌توانست بازار را مهندسی کند، چرا دولت چین مجبور شد بعد از بحران‌های بانکی، درها را دوباره به روی سرمایه‌گذاران باز کند؟ چرا قیمت مسکن در چین از کنترل خارج شد؟ چرا خود پکن، با همه سخت‌گیری‌هایش، نتوانست تصمیمات اقتصادی مردم را پیش‌بینی کند؟

بازار، سرسخت‌تر از آن است که تسلیم شود

چپ‌ها یک‌بار دیگر به جنگ بازار آمده‌اند، این‌بار مسلح به هوش مصنوعی. اما واقعیت ساده‌ای را نادیده می‌گیرند: بازار، تابعی از رفتار مکانیکی نیست، بلکه بر اساس امید، ترس، ریسک‌پذیری و نوآوری عمل می‌کند. هیچ الگوریتمی نمی‌تواند جایگزین خلاقیت یک کارآفرین، جسارت یک سرمایه‌گذار یا هراس یک مصرف‌کننده شود.

این رویا که دولت بتواند با کمک هوش مصنوعی، قیمت‌گذاری را جایگزین مکانیزم بازار کند، چیزی بیش از یک توهم نیست. همان‌طور که در قرن بیستم شکست خوردند، این بار هم شکست خواهند خورد. بازار، سرسخت‌تر از آن است که در قفس ماشین‌ها جا شود.