ایران؛ سرزمین زیتون‌های فراموش‌شده
تحریریه آوش/ چهارم آذر روز زیتون است و ایران با وجود بیش از ۱۰۰ رقم زیتون بومی و ظرفیت ژنتیکی کم‌نظیر، هنوز نتوانسته در بازار جهانی زیتون جایگاهی جدی پیدا کند.
ایران را سرزمین تنوع‌ها می‌نامند؛ سرزمینی پهناور با بیش از یک و نیم میلیون کیلومترمربع وسعت و چهار فصل کامل که از دامنه‌های البرز تا کوهستان‌های زاگرس، از اقلیم‌های مدیترانه‌ای شمال تا دشت‌های گرم جنوب، تنوع بی‌بدیلی از پوشش گیاهی را در خود جای داده است. یکی از مهم‌ترین این گنجینه‌ها، درخت زیتون است؛ گونه‌ای دیرزیست، مقاوم و ارزشمند که تاریخ و زندگی مردم بسیاری از مناطق ایران در ریشه‌های آن تنیده شده اما برخلاف کشورهای هم‌ردیف، هنوز جایگاه واقعی‌اش را در اقتصاد ملی و بازار جهانی پیدا نکرده است.
ایران، خانه بیش از ۱۰۰ رقم زیتون بومی
بر اساس مطالعات علمی دهه‌های اخیر، ایران یکی از غنی‌ترین ذخیره‌گاه‌های ژنتیکی زیتون در جهان است. دکتر سیدمهدی حسینی مزینانی، رئیس پژوهشکده زیست فناوری کشاورزی و از برجسته‌ترین محققان زیتون در کشور، روایت می‌کند که آغاز پژوهش‌هایش در دهه ۸۰ با این تصور همراه بود که زیتون ایرانی مشابه جمعیت مدیترانه‌ای است؛ اما سفرهای میدانی طولانی به ۱۹ استان کشور واقعیتی متفاوت را آشکار کرد. او و گروهش در یک پروژه 10 ساله، بیش از ۱۰۰ درخت کهنسال و منحصربه‌فرد زیتون را شناسایی کردند؛ درختانی که برخی بیش از هزار سال قدمت دارند و مشابه ژنتیکی آن‌ها نه تنها در ایران، بلکه در جهان وجود ندارد. بسیاری از این درختان در ارتفاعات زاگرس، مناطق جنگلی گلستان و حتی نواحی گرم جنوب شرق کشور پراکنده‌اند و حاصل زندگی طولانی با اقلیم‌های سخت‌اند.
بر پایه همین مطالعات، «اطلس زیتون ایران» تدوین شد؛ کتابی که در سال ۲۰۱۴ به عنوان کتاب سال کشاورزی معرفی و بعدها با تقدیر شورای بین‌المللی زیتون همراه شد. این پژوهش‌ها نشان داد که تنوع زیتون ایران به حدی چشمگیر است که می‌تواند در آینده مبنای معرفی ارقام جدید مقاوم به خشکی، سرما یا شوری باشد و صنعت زیتون کشور را از وابستگی به ارقام خارجی برهاند.
ظرفیت فراوان اما فاصله با رقبا
برنامه توسعه زیتون در ایران از حدود ۳۰ سال پیش توسط وزارت جهاد کشاورزی آغاز شد. امروز سطح زیر کشت زیتون کشور حدود ۹۰ هزار هکتار است و طبق آمار رسمی، در سال ۱۴۰۳ حدود ۱۵۰ هزار تن میوه زیتون و ۱۱ هزار تن روغن زیتون در کشور تولید شده است.
این ارقام به ظاهر قابل توجه‌اند، اما در مقایسه با کشورهایی مانند اسپانیا، ترکیه و تونس که هرکدام میلیون‌ها تن زیتون یا صدها هزار تن روغن تولید می‌کنند، همچنان فاصله چشمگیری وجود دارد.
با وجود بیش از ۱۰۰ رقم زیتون بومی، همچنان بسیاری از باغداران ایران به سمت کشت ارقام مدیترانه‌ای مانند آربکین، کنسروالیا و کرونیکی گرایش دارند. این ارقام در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته‌اند، اما کارشناسان می‌گویند توسعه بدون توجه به اقلیم، در برخی مناطق موجب خسارت شده و ضروری است رقم‌گزینی دقیق‌تری بر اساس منطقه انجام شود.
این استان‌ها قطب زیتون ایران هستند
اگرچه تهران و البرز، بزرگ‌ترین مصرف کنندگان زیتون و فرآورده‌های آن هستند، اما تولید زیتون به طور عمده در شمال غرب و شمال شرق کشور متمرکز است.
استان‌های زنجان، قزوین، گیلان، گلستان، فارس و کرمانشاه مهم‌ترین مراکز تولید زیتون کشور به شمار می‌آیند. در میان آن‌ها، طارم زنجان لقب «پایتخت زیتون ایران» را یدک می‌کشد و سال‌هاست بزرگ‌ترین سطح زیر کشت زیتون را در خود جای داده است.
در جنوب و جنوب غرب کشور هم توسعه کشت زیتون طی سال‌های اخیر شتاب گرفته است. به گفته دکتر حسینی، در استان‌های گرم جنوبی، ارقامی شناسایی شده که نیاز سرمایی پائین دارند و روغنی بسیار مرغوب تولید می‌کنند؛ ذخایری که می‌توانند آینده کشت زیتون ایران را دگرگون کنند.
فواید خوراکی، دارویی و اقتصادی زیتون
زیتون و روغن زیتون از قدیم در فرهنگ غذایی ایران حضور داشته‌اند، اما هنوز آنطور که باید جایگاه علمی و سلامت محور خود را در سفره مردم پیدا نکرده‌اند. ترکیبات فنلی، پلی‌فنول‌ها، اسیدهای چرب مفید و آنتی‌اکسیدان‌های قوی موجود در روغن زیتون، این محصول را به یکی از سالم‌ترین روغن‌های جهان تبدیل کرده است.
پژوهش‌های انجام شده در پژوهشکده زیست فناوری کشاورزی هم بر اهمیت همین مواد موثره تمرکز دارد و تیم‌های تحقیقاتی در حال تحلیل دقیق میزان فنل‌ها در ارقام ایرانی‌اند.
چنین ویژگی‌هایی زیتون را به کالایی با ارزش افزوده بالا تبدیل کرده است؛ به‌گونه‌ای که در بسیاری از کشورها، صادرات روغن زیتون یکی از درآمدهای ثابت و پایدار بخش کشاورزی محسوب می‌شود. اما در ایران با وجود تولید قابل توجه، مصرف داخلی و وابستگی به بازارهای محدود، هنوز صنعت زیتون نتوانسته به سطح رقابت جهانی برسد.
چرا صنعت زیتون ایران جهانی نشد؟
ایران از نظر تنوع ژنتیکی، مانند یک آزمایشگاه طبیعی برای پژوهشگران است؛ اما این سرمایه ارزشمند نتوانسته به صنعت قدرتمند تبدیل شود. دلایل این عقب ماندگی را می‌توان در چند محور اصلی خلاصه کرد؛ نخست، نبود برند ملی معتبر و مشترک برای معرفی زیتون ایرانی به بازار جهانی است. برخلاف یونان یا اسپانیا که هر رقم زیتون با نام، تاریخچه و استاندارد مشخص در جهان شناخته می‌شود، زیتون ایرانی هنوز بسته‌بندی و هویت صادراتی یکپارچه ندارد.
دوم، مشکلات فرآوری و استانداردسازی روغن است. در بسیاری از مناطق، کارخانه‌های روغن کشی از استانداردهای به‌روزشده بین‌المللی فاصله دارند که باعث کاهش کیفیت نهایی می‌شود.
سوم، چالش‌های کشاورزی و اقلیمی است. تغییرات شدید دما، خشکسالی‌های پیاپی و آفات جدید باغ‌های زیتون را تهدید می‌کنند. به گفته دکتر حسینی، شناسایی ارقام مقاوم به سرما و خشکی از مهم‌ترین محورهای پژوهش امروز است و در سال‌های اخیر نمونه‌های امیدبخش متعددی معرفی شده که می‌توانند آینده صنعت زیتون کشور را متحول کنند و چهارمین محور برداشت‌های غیراستاندارد است. برداشت دیرهنگام، ضربه زدن به شاخه‌ها و ترکیب میوه‌های رسیده و نارس، از کیفیت روغن کم می‌کند. تیم‌های تحقیقاتی پژوهشگاه در سال‌های اخیر دوره‌های آموزشی متعددی برای باغداران برگزار کرده‌اند تا اصول برداشت حرفه‌ای فراگیر شود.
میراثی برای آینده
یکی از دستاوردهای بزرگ علمی ایران در حوزه زیتون، ایجاد کلکسیون‌های ملی حفاظت ژرم پلاسم است. کلکسیون زیتون مینودشت در استان گلستان با حمایت بخش خصوصی، اکنون یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های زیتون در آسیای غربی است و بیش از ۱۰۰ رقم بومی را در سه نسخه نگهداری می‌کند. هر درخت در این کلکسیون، بخشی از هویت زیستی ایران است که در صورت نابودی در طبیعت، اینجا برای همیشه حفظ خواهد شد.
کلکسیون بزرگ دیگری نیز در طارم زنجان وجود دارد که بیش از ۳۰۰ رقم ایرانی و خارجی را در خود جای داده و امکان مقایسه و مطالعه دقیق‌تر ویژگی‌های هر رقم را فراهم کرده است. این مجموعه‌ها علاوه بر نقش علمی، ظرفیت مهمی برای اکوتوریسم و گردشگری کشاورزی محسوب می‌شوند؛ برنامه‌ای که در مینودشت با ایجاد باغ موزه در حال توسعه است.
چالش‌های امروز و فرصت‌های فردا
پدیده تغییر اقلیم، خشکسالی، سرد شدن‌های ناگهانی، کمبود نیروی متخصص، ضعف در فرآوری و نبود زیرساخت مدرن بسته بندی از مهم‌ترین چالش‌های صنعت زیتون ایران به شمار می‌روند. اما همین چالش‌ها نقطه شروع فرصت‌های جدید نیز هستند.
تحقیقات پیشرفته در حوزه ژنوم، توالی‌یابی کامل ارقام ایرانی، بررسی تحمل تنش‌ها و شناسایی ارقام جدید ایران را به تدریج وارد مرحله تازه‌ای می‌کند که می‌تواند آینده تولید زیتون در کشور را تضمین کند.
روزی برای یادآوری یک سرمایه فراموش‌شده
چهارم آذر، روز ملی زیتون، تنها یک مناسبت تقویمی نیست؛ روزی است برای یادآوری اینکه ایران، با وجود تمام ظرفیت‌های طبیعی، تاریخی و ژنتیکی، هنوز نتوانسته جایگاه شایسته خود را در تجارت و صنعت زیتون جهان به دست آورد.
از زیتون کهنسال زاگرس تا باغ‌های صنعتی طارم، از تنوع شگفت انگیز ارقام بومی تا پژوهش‌های پیشرفته ژنومی، همه نشان می‌دهد که ایران نه تنها یکی از مهدهای تاریخی زیتون است، بلکه می‌تواند در آینده یکی از بازیگران جدی بازار جهانی این محصول باشد؛ البته به شرط برنامه ریزی دقیق، حمایت پایدار و ایجاد پیوند موثر میان پژوهش، صنعت و باغداری.
ایران سرزمین تنوع‌هاست، اما این تنوع زمانی به ثروت و قدرت تبدیل می‌شود که آن را بشناسیم، حفظ کنیم و ارزش واقعی‌اش را در جهان معرفی کنیم؛ کاری که زیتون ایرانی، امروز بیش از هر زمان دیگری به آن نیاز دارد.
