انقراض در کمین تنها پستاندار بومی دریای خزر
کوچکترین عضو خانواده فوک‌ها به عنوان تنها پستاندار بومی دریای کاسپین (خزر) رو به انقراض است. در یکسال گذشته جنازه ۸۳ قلاده فوک خزری در سواحل ایران پیدا شد. جنازه‌هایی که روزها از مرگ آنها گذشته بود و نمی‌شد دلایل اصلی تلف شدن آنها را تعیین کرد.
جمعیت فوک خزری به عنوان کوچکترین عضو خانواده فک‌های بدون گوش به شدت رو به کاهش است. شهرام فداکار مدیرکل دفتر زیست بوم ها و سواحل دریایی، از وضعیت بحرانی فوک خزری خبر داد و اعلام کرد که از تیرماه ۱۴۰۳ تا کنون، ۸۳ قطعه فوک خزری در سواحل کشور مشاهده شده که بخش عمده آنها (۶۵ درصد) مربوط به سواحل استان مازندران است.
همشهری در خبری نوشت:وی تاکید کرد که این فوک‌ها پس از مرگ و در شرایطی نامناسب برای نمونه‌برداری دیده شده‌اند و تشخیص دقیق علت مرگ آنها دشوار بود و افزود: همچنین ۱۲ قطعه فوک زنده نیز مشاهده و پس از بررسی به دریا بازگردانده شده‌اند. در موارد مشاهده فوک‌های سالم، محیطبانان ادارات کل استان‌ها بلافاصله به محل اعزام شده و مراقبت‌های لازم را انجام می‌دهند تا این جانوران به دریا بازگردند.
تغییر اقلیم یکی از بزرگ‌ترین تهدیدها برای فوک خزری است. پستانداران بزرگ‌جثه اصولا نیازمند زمان بیشتری برای سازگاری با شرایط جدید هستند و تغییرات اقلیمی سریعتر از فرصت تطابق پذیری آنهاست. شهرام فداکار در باره مخاطرات فوک‌های خطری به تحقیقات مشترک کشورهای حاشیه کاسپین اشاره کرد و گفت: بررسی‌های علمی مشترک با کشورهای حاشیه دریای کاسپین در جریان است و گزارش‌های کشورهای عضو کنوانسیون تهران و پروتکل تنوع زیستی دریای کاسپین نشان‌دهنده وخامت شرایط زیستگاه این گونه است. زیستگاه عمده فوک خزری در بخش شمالی و نواحی کم‌عمق کاسپین نزدیک به روسیه و قزاقستان قرار دارد که با کاهش تراز آب، بخش وسیعی از این مناطق خشک می‌شود؛ پیش‌بینی کاهش تراز آب دریای کاسپین نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۵۰ و با افزایش میانگین دمای ۱.۵ درجه سانتی‌گرادی، علاوه بر کاهش یخ‌بندانها، در چرخه زندگی فوک‌ها اختلال ایجاد خواهد شود؛ چرا که زادآوری فوک‌ها روی صفحات یخی در بالای دریاچه رخ می‌دهد.
فداکار وضعیت تغذیه فوک‌ها را متاثر از تغییرات اقلیمی و کاهش منابع غذایی عنوان کرد و افزود: کاهش فراوانی طعمه اصلی فوک‌ها یعنی ماهی کیلکا در رقابت با گونه مهاجم شانه‌دار خزری باعث شده که این گونه به ناچار به منابع غذایی جایگزین روی آورد و این مسئله در شرایط جسمانی و مقاومتشان نسبت به بیماری تاثیر بگذارد. همه این عوامل باعث شده که فوک خزری وضعیت خبی نداشته باشد. کاهش ۱۰-۹متری تراز دریای کاسپین در یک مدل فرضی، باعث می‌شود که ۹۴ درصد زیستگاه‌های ساحلی- دریایی کاسپین از بین خواهد رفت. وقتی زیستگاه وجود نداشته باشد، تنوع زیستی هیچ جایگاهی نخواهد داشت که بتواند خود را ترمیم و حفظ کند. جمعیت فوک‌های خزری در ۱۰۰ سال اخیر از حدود یک میلیون قطعه به کمتر از ۱۰۰ هزار قطعه رسیده است و این شرایط جمعیت این گونه را به شدت متاثر خواهد کرد.
او در پاسخ به سوالی در مورد رتبه بندی چالش‌های کاسپین گفت: عامل اصلی افت تراز آب خزر کاهش ورودی آب رودخانه‌های منتهی به دریاست و در این بین حدود ۸۰ درصد تأمین آب دریای خزر بر عهده ولگاست. کاهش ورودی آب و افزایش تبخیر ناشی از گرمایش جهانی، اثرگذارترین موارد در کاهش تراز دریای کاسپین است و منجر به نابودی زیستگاه‌های ساحلی و در نتیجه فشار شدید بر جمعیت فوک‌ها می شود.
گرم شدن هوا و تغییر اقلیم برای همه کشورها بد نشده است. مناطق یخ زده توندرا در روسیه به یکی از بهترین مناطق برای کشاورزی تبدیل شده است. فداکار به مصرف آب پشت سدها برای کشاورزی در این مناطق گفت: «گرچه برخی کشورها این مسئله را انکار می‌کنند، اما بخش وسیعی از آب پشت سدها در کشاورزی مصرف می‌شود. هر کشور دیگری هم باشد به فکر منافع اقتصادی خود خواهدبود ولی کاهش تراز دریای کاسپین خسارات بیشتری برای تنوع زیستی ایران به همراه دارد.
او درباره نشست کنفرانس تهران که قرار بود امسال در تهران برگزار شود ولی به دلیل جنگ لغو شد گفت: هفتمین نشست کنفرانس تهران (کاپ ۷) قرار است آبان‌ماه در تهران با حضور کشورهای عضو برگزار شود. هم اکنون جلسات به‌صورت مجازی ادامه دارد. کنفرانسی علمی نیز قرار است بهار ۱۴۰۵ در باکو برگزار شود.
شهرام فداکار در پایان به چالش‌های خاص سواحل ایران اشاره کرد و گفت: «تراکم جمعیت، تنوع کاربری‌ها و مطلوبیت بالای زیستگاهی در نوار ساحلی کم‌عرض، شرایط دشواری ایجاد کرده که مدیریت آن فراتر از توان سازمان‌هاست و نیازمند همکاری و حساسیت مردم است.» او هشدار داد که اگر روند کنونی ادامه یابد، نه جنگل‌های هیرکانی و نه سواحل کاسپین به شکل قابل استفاده باقی نخواهند ماند. ما مشکلی درباره پروتکل تنوع زیستی کنوانسیون تهران نداریم و قصد داریم برنامه اقدام منطقه‌ای برای حفاظت از فوک خزری ارائه دهیم.
او تاکید کرد که سواحل خزر متعلق به همه کشور است و همه باید نسبت به حفاظت آن دغدغه داشته باشند: مسائل کاسپین بسیار پیچیده شده است. در حاشیه کاسپین تراکم جمعیت و بارگذاری انواع فعالیت‌ها و مطلوبیت زیستگاهی بهتری نسبت به کشورهای دیگر داریم؛ اما اگر روند فعلی ادامه یابد، در آینده نه جنگل‌های هیرکانی و نه سواحل خزر به شکلی که بتوان از آنها بهره‌برداری صحیح کرد، باقی خواهد ماند. مدیریت مشکلات به قدری زیاد است که از عهده سازمان حفاظت محیط زیست برنمی‌آید.
او برای هشدار و جلب توجه مردم گفت: تصور نادرستی وجود دارد که جمعیت ساکن در خط ساحلی استان‌های حاشیه کاسپین حدود ۱۰ تا ۱۲ میلیون نفر است، در حالی که در واقع، با هر تعطیلی ۵ تا ۶ میلیون نفر از سراسر کشور به این مناطق رفت‌وآمد می‌کنند. به همین دلیل سواحل کاسپین و مسائل کاسپین متعلق به همه کشور است و همه باید برای حفاظت از آن دغدغه داشته باشند؛ همان‌گونه که فردی در سواحل کاسپین باید نگران خلیج فارس باشد، ساکنان خوزستان یا سیستان و بلوچستان نیز باید نسبت به وضعیت دریای خزر حساس باشند و اهمیت ملی آن را در نظر بگیرند.
