شمارش معکوس برای مرگ سد قدیمی آغاز شد

کامران نرجه در یادداشتی در روزنامه اطلاعات نوشت:

 سد امیرکبیر کرج ۶۴ سال قبل دقیقاً در چنین روزی (سوم آبان) به عنوان نخستین سد چندمنظوره ایران افتتاح شد.

این سد بتنی که به ارتفاع ۱۸۰ متر و طول ۳۹۰ متر روی رودخانه کرج در ۲۳ کیلومتری شمال این شهر احداث شده، طی قریب به ۶.۵ دهه گذشته همواره یکی از منابع اصلی تأمین آب پایتخت بوده و وسعت حوزه آبریز آن تقریبا معادل با کل مساحت شهر تهران است.

از سوی دیگر بهره مندی از پتانسیل تولید انرژی در نیروگاه برقابی این سد در سالهای گذشته بخش قابل توجهی از نیاز الکتریکی تهران و کرج را تأمین کرده است.  

با این وجود به نظر می‌رسد که این روزها دوران بازنشستگی و حتی مرگ این سد فرا رسیده و از اهمیت آن در چرخه تأمین آب و برق بزرگترین کانون جمعیتی کشور کاسته شده است.

تغییرات جدید اقلیمی در ۶ سال اخیر که موجب خشکسالی مفرط و کاهش شدید بارش های جوی در نقاط مختلف ایران شده، آورد آب به مخزن  ۲۰۲ میلیون لیتری سد کرج را به صفر رسانده و اکنون ماههاست که رودهای مشروب کننده آن جریان آب به خود ندیده اند.

آمار دیروز (جمعه) نشان می‌دهد که حجم آب این سد در شصت‌وچهارمین سالروز تولد خود به کمتر از به ۱۸‌میلیون مترمکعب رسیده و در مقایسه با پارسال، بالغ بر ۸۱ درصد کمتر شده است. به عبارت دیگر هم اینک بالغ بر ۹۰ درصد حجم این سد خالی شده و موجودی آن به دلیل هم ترازی با رسوب کف مخزن، صرفاً تا چند روز دیگر قابل برداشت است.

انباشت رسوبات و کاهش سطح آب به پایین تر از دریچه‌های خروجی در سد امیرکبیر حتی تولید برق از نیروگاه همجوار را ماه‌هاست متوقف کرده و چرخش توربین‌های الکتریکی را از کار انداخته است.

سئوال اینجاست، سد کرج که براساس طراحی اولیه قرار بود، پیش از پُرشدگی رسوبات تا یک قرن به مردم پایین دست خود خدمت‌رسانی کند، چرا حالا در نیمه عمر مهندسی شده خود به احتضار افتاده است و عن قریب از مدار تولید خارج خواهد شد؟

نگاهی به تحولات ۶ دهه اخیر ثابت می‌کند که فارغ از تأثیر تغییرات اقلیمی و بروز خشکسالی‌های مداوم، مساله بارگذاری بیش از توان اکولوژیکی نقش بسزایی در ناترازی منابع آبی این سد داشته است.

سد کرج زمانی به بهره‌برداری رسید که کل جمعیت بهره‌بردار منابع آن در تهران و کرج و دهات اطراف کمتر از۳.۵ میلیون نفر بود و براساس طراحی اولیه تصور می‌رفت که این جمعیت در یک قرن آینده به حداکثر ۱۲ میلیون نفر برسد. اما اکنون بالغ بر ۲۱ میلیون نفر در حوزه آبریز این سد سکونت دارند که به مصرف آب این مخزن محتاج هستند. مضاف بر اینکه طی ۶۴ سال گذشته هزاران واحد مصرف‌کننده صنعتی، کشاورزی و دامی در اطراف این سد ایجاد شده که هرگز با بارگذاری مصارف اولیه آن مطابقت ندارد. این رشد مصرف که موجب انحراف ۷۵ درصدی از برآوردهای اولیه شده، مرگ مهمترین مخزن آب پایتخت را پیش انداخته است.

در کنار این مشکل نباید از نقش ساخت و سازهای عمرانی در بالادست سد و مسدود شدن جریان ورودی جویبارها به مخزن آن غافل شد. طی این سالها عملیات فنی ساخت آزاد راه تهران شمال، تعریض جاده قدیم کرج- چالوس، توسعه غیراصولی روستاها و افزایش تعداد رستوران ها و مراکز گردشگری اطراف، لطمات فراوانی به جریان آب رودخانه کرج و انسداد مسیر جویبارهای مربوطه وارد کرده و در کاهش حجم ورودی آب به مخزن سد امیرکبیر مؤثر بوده است.

از طرف دیگر میزان حقابه زیست محیطی خروجی این سد برای زیستوندهای جانوری و گیاهی به حداقل ممکن رسید که موجب مهاجرت یا مرگ آنها شده است.

با کاهش شدید جریان خروجی آب سد امیرکبیر که روزگاری تا  ۷۵ کیلومتر پایین تر از تاج سد را مشروب می‌کرد،  اکنون روند کاهش سطح ذخایر زیرزمینی استان البرز بیشتر شده و پدیده فرونشست به شکل محسوسی در حال افزایش است.  

ورود پساب صنعتی و فاضلاب انسانی به جریان بسیار محدود آب رودخانه کرج در پایین دست این سد نیز سرعت مرگ حیات جانوری و گیاهی منطقه را   آن چنان بالابرده که اکنون اثری از زیبایی ییلاقات کرج نیست.

با ادامه این روند، سد تاریخی امیرکبیر خیلی زودتر از تقویم پیش‌بینی شده به انتهای عمر خود خواهد رسید و به یک سازه بی‌اثر و نامفهوم در ارتفاعات البرز غربی مبدل می شود.