تشنگان ارزش آب را می‌دانند
خطر بی‌آبی، به یک تهدید جدی برای کل کشور تبدیل شده است.
روزنامه اعتماد گفتگوئی را با احد وظیفه رییس مرکز ملی‌اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی منتشر کرده است:
خطر بی‌آبی، به یک تهدید جدی برای کل کشور تبدیل شده است. طبق گزارش رییس فراکسیون محیط‌زیست مجلس، وضعیت ذخیره آب ۴۴ سد کشور بحرانی است و سمیه رفیعی اعلام کرده که این بحران حتی تامین برق از نیروگاه‌های برق‌آبی را هم با مشکل جدی مواجه خواهد کرد، چنانکه همین حالا هم طبق گزارش‌های وزارت نیرو، بیش از ۱۲ هزار و ۵۰۰ مگاوات از نیروگاه‌های برق‌آبی کشور با کاهش تولید مواجه شده‌اند.
رفیعی همچنین هشدار داده که ورودی آب مخازن سدهای کشور از ابتدای سال آبی ۱۴۰۳ تاکنون و نسبت به مدت سال قبل ۳۷درصد کاهش یافته علاوه بر اینکه حجم آب موجود در مخازن سدها نسبت به سال قبل از آن ۱۸درصد کمتر شده است. استان تهران با وجود آنکه از 5 سد تغذیه می‌کند ولی طبق گفته رییس فراکسیون محیط‌زیست مجلس، با بحران جدی آب مواجه است، چون درصد پرشدگی این 5 سد برای پایتخت سیاسی کشور هم کاهش 33درصدی دارد، به گونه‌ای که تا نیمه اردیبهشت و با وجود بارش‌هایی که از مهر پارسال و ابتدای سال آبی تا نیمه اردیبهشت امسال در استان تهران شاهد بودیم، فقط 24درصد مخازن این 5 سد پر شده است و ذخیره آب معادل برف بالادست این سدها هم نسبت به سال گذشته تا 54درصد کاهش یافته که مجموع این وضع معادل «بحران» برای آب استان تهران است.
طبق گزارش‌هایی هم که تا نیمه اردیبهشت از وضعیت ذخایر سدهای استان تهران و البرز منتشر شده، در بین 5 سد لار، کرج (امیرکبیر) طالقان، لتیان و ماملو، فقط سد لار ذخیره مثبت 31درصدی نسبت به سال قبل داشته اما میزان پر شدگی سدهای کرج، طالقان، لتیان و ماملو نسبت به سال قبل، از یک تا 32درصد کاهش دارد. همین گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد که از مجموع 82 چاه و چاه نیمه در 29 استان کشور، درصد پرشدگی بیش از 55 سد نسبت به سال قبل کاهشی بوده است. کارشناسان حوزه محیط‌زیست کشور هشدار می‌دهند که تسری «بحران آب» به تمام استان‌ها، ناشی از تغییرات اقلیمی در کنار الگوی کشت سنتی و به‌روز نشده، تداوم کشت محصولات پرآب‌بر، هدررفت آب شرب به دلیل ضعف فرهنگی در تمام استان‌ها، برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی و فرسودگی شبکه آبرسانی است.
به موازات این هشدارها، سازمان هواشناسی هم طی هفته‌های اخیر هشدارهایی درمورد وزش توفان و خیزش گرد و خاک در اقصی نقاط کشور داشته و گزارش سازمان اورژانس کشور نشان می‌دهد که وزش توفان در نیمه اول اردیبهشت 95 مصدوم و فوتی در کشور به‌جا گذاشته که بیشترین تعداد مصدومان و فوتی‌ها مربوط به استان تهران بوده است. هشدارهای سازمان هواشناسی همچنان ادامه دارد و احد وظیفه؛ رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی در گفت‌وگو با «اعتماد» می‌گوید که این توفان‌ها که در واقع خیزش گرد و خاک با سرعت شدید تا خیلی شدید است، نتیجه خشکسالی و کم‌آبی کشور است به این معنا که به دنبال کاهش منابع آبی و افت بارش‌ها در سراسر کشور و به موازات افزایش میانگین دمای هوا و تبخیر شدید ناشی از این افزایش، سامانه جوی هم رطوبت کمتری دارد و به وزش بادهای با سرعت بالا و تخریب منجر می‌شود. این روزهای گرم که تناسبی با «بهار» ندارد، نگرانی مسوولان تامین آب را افزایش داده و احد وظیفه هم در این گفت‌وگو می‌گوید که ایران، تابستان سختی را تجربه خواهد کرد، چون منابع آبی موجود کمتر از سال‌های قبل است اما یک هشدار جدی برای استان تهران دارد؛ استانی که بیشترین مصرف آب را دارد و البته بیشترین تعداد بدمصرف‌ها را. وظیفه می‌گوید مردم تهران، زمانی ارزش آب را درک خواهند کرد که شیر آب منزلشان را باز کنند و آبی از این شیر جاری نشود و این موقع شاید متوجه شوند که آب تصفیه شده نباید برای شست و شوی پیاده‌روها و اتومبیل‌ها هدر برود.
در هفته‌های اخیر و به دنبال وزش توفان و سرعت وزش باد در برخی استان‌های کشور و از جمله تهران، هواشناسی هشدارهای مکرر داشته و البته این توفان‌ها، در مواردی به خسارت جانی هم منجر شده چنانکه سازمان اورژانس کشور اعلام کرد که در فاصله 7 تا 15 اردیبهشت امسال 86 مورد مصدومیت و 9 مورد فوت در کشور رخ داده که 63 نفر از موارد مصدومیت مربوط به شهر تهران بوده و 4 نفر به دلیل شدت وزش باد و 5 نفر به دلیل رعد و برق جان خود را از دست داده‌اند . این توفان و وزش باد شدید تا خیلی شدید در کشور، آن هم در ماه‌های فروردین و اردیبهشت، یک پدیده طبیعی است؟
معمولا سامانه سینوپتیکی یا سیستم‌های موج هواشناسی فعال، در حین گذر باعث بروز تندباد لحظه‌ای یا تشدید سرعت باد می‌شوند که گاهی هم شدت این وزش، تخریبی است اما فراوانی این سامانه، معمولا در فصل بهار و تابستان و بخصوص ماه‌های اردیبهشت و خرداد است . هرچه میزان رطوبت سامانه سینوپتیکی کمتر باشد، سرعت وزش باد بیشتر خواهد بود و اثری که در شکل خیزش گرد و خاک بر سطح زمین می‌گذارد شدیدتر است .
پس این پدیده در کشور کم سابقه نیست؟
در سال‌های گذشته هم شاهد این توفان‌ها بوده‌ایم چنانکه اوایل دهه 1390 توفان شدیدی رخ داد که حتی از پدیده امسال هم شدیدتر بود .
اشاره کردید که میزان رطوبت کمتر در این سامانه، اثرات شدیدتری بر سطح زمین دارد . ارتباط این توفان‌ها با خشکسالی کشور چیست؟
در زمان خشکسالی و به دلیل ناکافی بودن میزان رطوبت هوا، خیزش گرد و خاک بیشتر و با اثر تخریبی شدیدتر است .خیزش این توفان‌های گرد و خاک، هم برای تردد وسایل نقلیه سبک و سنگین و به خصوص برای حمل و نقل جاده‌ای و هم برای صنعت هوانوردی، تاثیرات منفی زیادی دارد چون باعث کاهش دید می‌شود و به خصوص در حمل و نقل جاده‌ای می‌تواند تصادفات زنجیره‌ای ناشی از کاهش دید رانندگان ایجاد کند.
طبق پایش خشکسالی، امسال وضعیت ایران بابت تامین و دسترسی به منابع آبی چگونه است؟
وضعیت غالب در ایران اینگونه است که معمولا در فصل تابستان، میزان بارش در کشورمان، جز در مناطق خاص، خیلی کم است . گاهی در نیمه دوم تابستان، در سواحل شمالی، شمال آذربایجان و شمال خراسان بارندگی داریم و بسیاری اوقات هم از اول تا آخر تابستان در جنوب شرق کشور، بارش‌های ناشی از جریان مونسونی و معروف به مونسون هند را شاهد هستیم اما غیر از این مناطق، بسیاری از استان‌ها در فصل تابستان عاری از بارش هستند . طبق این الگو، انتظار داشتیم که از ابتدای سال آبی (مهر پارسال) تاکنون، اغلب استان‌ها و به خصوص استان‌های واقع در جنوب و فلات مرکزی، حدود 99درصد بارش‌های سال را دریافت کرده باشند که متاسفانه وضع 8 ماه اخیر اینگونه نبوده و امسال شرایط آبی خیلی از استان‌ها، بسیار ناخوشایند است و میزان بارندگی 8ماه اخیر در استان‌هایی همچون سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان، فارس، خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، چهار محال و بختیاری، اصفهان، تهران و مرکزی، حدود 40 تا 70 درصد کمتر از نرمال است . طبق الگوی غالب، به عنوان مثال، استان کهگیلویه و بویراحمد در فاصله ابتدای مهر پارسال تاکنون باید حدود 710 میلی‌متر باران دریافت کرده باشد در حالی که میزان بارندگی این استان در این بازه زمانی کمتر از 300 میلی متر است و بنابراین، میزان بارش این استان، بیش از 410 میلی‌متر کمتر از میزان نرمال است که البته این میزان کسری بارندگی هم عدد بسیار درشتی است . این کسری بارندگی، هم در طبیعت و هم در آورد رودخانه‌ها و هم در کسری منابع آب زیرزمینی تاثیرگذار است چون بارش‌های مناطق کوهستانی باید به رودخانه‌ها برسد و منابع زیرزمینی هم تا حدی از همین بارش‌ها تغذیه می‌شوند ولی در این شرایط خشکسالی، برداشت از منابع آب زیرزمینی هم ای بسا که بیشتر از سال‌های قبل است چون به دنبال کاهش آورده رودخانه، برداشت از منابع زیرزمینی تشدید می‌شود و البته علاوه بر اینکه این برداشت‌ها در تشدید خشکسالی اثر می‌گذارد، با میزان بارشی هم که تا الان دریافت کردیم با وضع ناخوشایندی از نظر منابع آبی مواجهیم چنانکه برخی استان‌ها مثل استان‌های تهران، اصفهان و خراسان رضوی، با شرایط بحرانی یا با تنش آبی بسیار شدید مواجهند و در شرایطی قرار گرفته‌اند که سازمان‌های مربوطه همچون وزارت نیرو و سازمان آب در تلاش هستند که کمبود و کسری آب این استان‌ها را به گونه‌ای مدیریت و جبران کنند که این استان‌ها با قطع آب مواجه نشوند ولی با این حال، اکنون در کل کشور با خشکسالی متوسط تا بسیار شدید و در بسیاری از مناطق کشور، با شرایط استثنایی مواجهیم. علاوه بر این، باید به بحث افزایش دمای هوا و دمای خاک هم توجه کنیم چون هم پارسال و هم امسال، با دمای بسیار بالاتر از نرمال مواجه بوده و هستیم . طی یک سال اخیر دمای کشورمان به‌طور میانگین حدود 1.2 درجه بالاتر از شرایط معمول بوده و در بررسی هفتگی دما در همین بازه زمانی متوجه می‌شویم که در طول فصل‌های تابستان و زمستان پارسال و بهار امسال، دوره‌های گرم بسیار استثنایی داریم به‌طوری که در برخی از این دوره‌ها، دما بیش از 10 درجه گرم‌تر از شرایط متوسط بوده که گرمای بیش از حد نرمال هم، تبخیر را تشدید می‌کند و البته به دنبال تشدید تبخیر، همان آبی که از بارندگی به دست مان رسیده را هم از دست می‌دهیم. با افزایش دما، شدت تبخیر باعث تشدید خشکی زمین و تشدید خشکی هوا خواهد شد و این شرایط هم برای کشاورزی و هم برای رودخانه‌ها و هم برای زمین آن هم در سرزمینی که میزان دریافت بارندگی بسیار پایین‌تر از میزان مورد نیاز دارد، ناخوشایند خواهد بود . علاوه بر اینها، با تغییراتی از نظر جمعیت و از نظر فعالیت در محیط‌مان مواجهیم که این تغییرات، اثرات تخریبی خشکسالی فعلی را در مقایسه با خشکسالی‌های گذشته متفاوت و تشدید می‌کند . سه یا چهار دهه قبل، تعداد جمعیتی که در معرض خشکی و خشکسالی قرار می‌گرفت، بسیار کمتر از حالا بود و بنابراین، میزان آب مورد نیاز برای کشاورزی و شرب و صنعت هم نسبت به امروز، بسیار کمتر بود آن هم در حالی که وضع منابع آب زیر‌زمینی‌مان هم خیلی بهتر از امروز بود . در دهه اخیر، هم منابع آب زیرزمینی کاهش بیشتری داشته و هم تقاضا برای آب به دلیل افزایش جمعیت و تراکم سکونتگاهی، بسیار بیشتر شده و مجموع این شرایط، دست به دست هم می‌دهد تا اثرات خشکسالی در شرایط حاضر مخرب‌تر و بیشتر احساس شود.
این هشدارها از سوی کارشناسان مطرح است که چون تهران، پایتخت و مرکز سیاسی کشور است، هر بحرانی در زیرساخت‌های این شهر، کل کشور را با بحران مواجه خواهد کرد . استان و شهر تهران از نظر خشکسالی و منابع آبی با چه مشکلی مواجه است؟
استان‌های تهران و البرز، جمعیت بسیار بیشتر از ظرفیت و تعداد معمول دارند و البته تفکیک جمعیت استان‌های تهران و البرز از یکدیگر چندان ممکن هم نیست .
25 درصد جمعیت کشور در تهران و البرز ساکن هستند .
بله ولی جمعیت دو استان از یک حوزه آب مشترک استفاده می‌کنند . یعنی حوزه رودخانه کرج، هم تهران و هم کرج را تغذیه می‌کند . مناطق شرقی استان تهران هم از رودخانه جاجرود استفاده می‌کنند که رودخانه جاجرود، مهم‌ترین منبع آبی بعد از رودخانه کرج است ولی کمبود منابع آبی باعث شده که به تدریج دست به دامان سد طالقان بشویم چنانکه امروز، بخشی از آب مورد نیاز استان تهران از سد طالقان تامین می‌شود و البته حتی آب سد طالقان هم جوابگوی نیاز استان تهران نیست و باید به فکر منابع آبی دیگری باشیم . وضعیت نیاز آب استان تهران نشان می‌دهد که مطابق با اقلیم رفتار نکردیم . اقلیم به ما می‌گوید که بارگذاری یک سرزمین و در واقع، افزایش سکونت و رشد جمعیت و حتی فعالیت کشاورزی، باید در حد توان اقلیم باشد . تغییراتی که در محیط زیست و مناطق طبیعی بالادست یا فرادست حوزه‌های آبی در استان‌های تهران و البرز ایجاد شده بسیار بارزتر از سایر مناطق کشور است . امروز در منطقه لواسان و حوزه رودخانه جاجرود شاهدیم که هر روز، هزاران ویلا در کنار و بالادست رودخانه جاجرود در حال احداث است . این سکونتگاه‌های جدید که برای تفریح و اسکان موقت یا برای اسکان دایم احداث می‌شود، افزایش جمعیت و افزایش نیاز آب بیشتر را به دنبال دارد . در همین ناحیه، بسیاری از سکونتگاه‌ها استخر دارند و به صورت مستقیم از رودخانه جاجرود برداشت می‌کنند علاوه بر اینکه در همین منطقه، باغات کشاورزی هم دایر است و این باغات هم استخرهای بزرگ دارند . نگهداشت آب در تعداد بی‌شمار استخرهای سکونتگاه‌ها و باغات در این منطقه بالادست، باعث افزایش تبخیر و از دست رفتن آب می‌شود و در واقع، برداشت‌های بی رویه از منابع بالادست باعث تشدید قابل توجه اثر خشکسالی خواهد شد آن هم در حالی که میزان بارندگی تهران در طول 8ماه اخیر (از ابتدای سال آبی) 40 درصد کمتر از مدت مشابه در سال آبی قبل بوده و تهران در این 8 ماه فقط 60درصد سهم آب از بارندگی را دریافت کرده و کاهش منابع دریافتی از بارندگی در کنار برداشت اضافی از سرشاخه‌ها باعث می‌شود که در تامین آب شهر از محل آورده رودخانه به سد، با چالش بیشتری مواجه باشیم . بالادست تهران، هزاران چشمه جاری است اما آب بسیاری از این چشمه‌ها به صورت مستقیم در حال برداشت است به این معنا که در کنار بسیاری از این چشمه‌ها، اتاقکی ساخته‌اند و لوله سیاهی از درون این اتاقک، آب را به صورت مستقیم از سر چشمه به باغ‌های بالادست همین حوزه‌های آبی محدود تهران منتقل می‌کند . حوزه‌های آبی تهران و حتی رودخانه‌های این حوزه، وسعت زیادی ندارند و شهر هم بر اساس همین ظرفیت ساخته شد ولی متاسفانه بارگذاری جمعیت فعلی شهر و استان تهران، مطابق توان رودخانه جاجرود نیست و حجم برداشت از سرشاخه‌های این رودخانه، بسیار بیشتر از توان رودخانه است . امروز بسیاری از عرصه‌های سبز و طبیعی در روستاهای بالادست رودخانه جاجرود به باغ تبدیل شده و آبیاری بسیاری از این باغات هم به صورت سنتی یا از طریق استخرهای بزرگ نگهداشت آب است که این شرایط و افزایش بهره‌برداری از منابع آبی، باعث تشدید تبخیر خواهد شد . آنچه امروز شاهدیم، سوءاستفاده از منابع آب پشت سدها و برداشت‌های ناروا از منابع آبی است آن هم در حالی که بخشی از منابع آبی مورد نیاز هم بر اثر خشکسالی تامین نشده یا از دست می‌رود .
امسال کشور با چه تابستانی مواجه خواهد بود؟
از ابتدای سال آبی تاکنون و طی 8 ماه اخیر، دمای هوای کشور به‌طور میانگین 1.2 درجه بالاتر از نرمال بوده و به خصوص دمای ماه‌های فروردین و اردیبهشت امسال، در مجموع حدود 2.5 درجه بیش از نرمال بوده و بنابراین، تاکنون بهار بسیار گرمی را سپری کردیم و حتی طی سه هفته اردیبهشت (اول تا 21 این ماه) هم دمای میانگین کشور حدود 4درجه از دمای متوسط بلندمدت گرم‌تر است که این گرمای بالاتر از نرمال، اثرات منفی در تامین آب و تشدید تبخیر دارد . بنابر پیش‌بینی‌ها، در مجموع دمای بهار و تابستان امسال کشور و بخصوص، در نیمه شمالی، به‌طور میانگین حدود 2 درجه فراتر از نرمال است و اگرچه پیش‌بینی‌ها برای نیمه جنوبی هم حکایت از افزایش گرما نسبت به وضع نرمال دارد اما بی‌هنجاری دما در نیمه جنوبی، کمتر از نیمه شمالی است . در اردیبهشت امسال، دمای هوای کشور 3.5 تا 4 درجه بیش از نرمال بود و البته بسیاری از استان‌های واقع در عرض شمالی، با بی‌هنجاری بیش از این مواجه شده‌اند. به نظر می‌رسد که این پیش‌بینی‌ها به واقعیت نزدیک‌تر است و هم بهار و هم تابستان گرم‌تر از نرمال خواهیم داشت . قرار گرفتن در شرایط خشکسالی و مواجهه با دمای بیش از نرمال، به این معناست که باید منتظر دوره‌های گرم‌تر از نرمال باشیم . دوره‌های گرم‌تر از نرمال یا امواج گرمایی، یکی از پدیده‌های هواشناسی مخرب است که حتی تلفات انسانی دارد چنانکه شاهدیم به محض وقوع این پدیده‌ها در کشورهای اروپایی، افراد ضعیف یا سالمند یا فاقد وسایل سرمایشی، بر اثر امواج گرمایی جانشان را از دست می‌دهند . در کشور ما هم این پدیده می‌تواند آسیب‌رسان باشد و به خصوص قشری از جامعه و از جمله، کارگران ساختمانی که در خیابان و محیط بیرونی کار می‌کنند از این امواج گرمایی دچار آسیب خواهند شد . علاوه بر این، ترکیب موج گرمایی با شرایط خشکسالی مخرب‌تر است چون حجم منابع آبی ما به دلیل خشکسالی، کاهش یافته و همزمان، گرمای هوا هم تبخیر را تشدید و تقویت می‌کند و مجموع این شرایط، باعث می‌شود زمین خشک‌تر و بیش از قبل، مستعد خیزش گرد و خاک باشد . در چنین شرایطی، علاوه بر اینکه عرصه‌های جنگلی هم در معرض خطر آتش‌سوزی قرار می‌گیرند، طبیعت‌مان خشک‌تر می‌شود و مراتع‌مان ضعیف‌تر می‌شوند و حتی حیات وحش در محیط‌زیست با تنش آبی مواجه خواهد شد که در روزهای اخیر، نمونه‌هایی از این وضع را در استان هرمزگان شاهد بودیم و البته باید بابت شیوع وبا بین حیواناتی از جمله بز کوهی و آهو هم نگران باشیم چون در شرایط خشکسالی، دسترسی این حیوانات به آب بهداشتی و آب شرب مناسب هم کاهش می‌یابد . خشکسالی پدیده بسیار مخربی است و البته در منابع تاریخی هم می‌خوانیم که گفته شده خداوند این مملکت را از خشکسالی و دروغ و جنگ محفوظ بدارد چون خشکسالی از بلاهای بسیار مخرب است .
و وضع شهر تهران در تابستان پیش رو چگونه است؟
تهران با توجه به اینکه تا امروز 40 درصد کمتر از مدت مشابه سال قبل بارش دریافت کرده، در خشکسالی بسیار شدید به سر می‌برد .اطلاعات سدها که توسط وزارت نیرو منتشر می‌شود نشان می‌دهد که اوضاع تهران، جای تعارف ندارد . فرهنگ تک‌تک شهروندان تهرانی باید ارتقا پیدا کند و بدانند که علاوه بر دولت، تمام مردم هم در استفاده درست از آب مسوولند . امروز در بعضی خیابان‌های تهران می‌بینیم که مشغول شست و شوی محوطه بیرونی ساختمان‌ها با آب شرب و تصفیه شده‌اند و چنین تصاویری و چنین رفتارهایی با این وضع خشکسالی و کمبود آب، بسیار آزاردهنده است . به نظر می‌رسد زمانی به ارزش آب پی خواهیم برد که شیر آشپزخانه را باز کنیم و آبی از این شیر جاری نشود . تنها در این زمان است که با آب شرب و تصفیه شده، ماشین و پیاده روی خیابان را نخواهیم شست .
