رویدادی که سلبریتی‌هایش، دانشمندان مشهور ایرانی هستند

جایزه البرز، حاصل نیک اندیشی حسینعلی البرز، واقف بزرگ ایرانی است که تمام اموال خود را وقف کرد تا نوبل ایرانی را پایه گذاری کند و حالا شصت و سه سال از شروع اهدای آن جایزه می گذرد.

در مراسم شب گذشته از دکتر علی‌اکبر موسوی موحدی (چهره برجسته بیوشیمی- فیزیک)، دکتر محمد عبداللهی (دانشمند برتر علوم پزشکی و چهره برتر داروشناسی)، دکتر عبدالرضا سیم‌چی (دانشمند برتر علوم مهندسی و چهره برجسته نانو مواد) و آیت‌الله علی‌اکبر رشاد (چهره مسلمان تاثیرگذار جهان) به عنوان دانشمندان برتر ایران در سال 1404 معرفی و تقدیر شدند.

علاوه بر این چهار دانشمند، از 58  فناور، طلبه و دانشجو که بعد از بررسی های گسترده از سوی تیم بررسی و تحقیقی متشکل از برترین اساتید دانشگاه و حوزه کشور انتخاب شده بودند هم با حضور معاون اول رئیس جمهور و رئیس سازمان اوقاف و امور خیریه کشور تقدیر شد.

در مراسم اهدای نوبل ایرانی 2025 ، ده میلیارد تومان جایزه نقدی که از درآمد املاک وقفی مرحوم حسینعلی البرز حاصل شده است نیز به برگزیدگان اهدا شد. 

به بهانه این رویداد بزرگ علمی کشور ، پرونده ای درباره این جایزه و خاستگاه آن در آوش تهیه شده است که می خوانیم

معتبرترین جایزه علمی غیردولتی کشور چگونه بنا نهاده شد؟

«با مشورت اساتید دانشگاه‌‌ها، حقوقدانان و سه دخترم که هر سه نفر آنان صاحب‌نظر در امور فرهنگی و تربیتی هستند، تصمیم گرفتم حاصل زحمات خود را وقف اشاعه فرهنگ کشورم کنم و در بنیادی، متمرکز سازم.» 

با این دستنوشته، مرحوم حسینعلی البرز،‌ مرد شگفت‌انگیز دنیای تجارت و فرهنگ ایران، تمامی اموال خود و حتی خانه‌ای را که در آن زندگی‌ می‌کرد وقف کرد تا در ‌۲۴ اسفند ۱۳۴۲ با اختصاص مبلغ 10میلیون ریال وجه نقد، بنیاد البرز را تأسیس کرده و در اداره ثبت شرکت‌ها به شماره ۶۲۲ به ثبت برساند.

 هدف این مرد بزرگ از تأسیس و وقف بنیاد فرهنگی البرز، کمک به اشاعه فرهنگ کشور و تجلیل از مقام علمی دانشمندان و پژوهندگان برتر ایرانی و تشویق دانشجویان و دانش‌آموزان برگزیده و نوباوگان و نوجوانان بااستعداد ایرانی، از طریق اعطای «جایزه بنیاد البرز» بود.

البته اگرچه نام بنیانگذار بنیاد البرز در تاریخ ایران به خوبی و شرف ماندگار شد اما سه ‌دختر‌ فرهیخته خانواده یعنی ودیعه، طلیعه و منیژه‌خانم هم در این مسیر به کمک پدر آمدند‌.

«برای برخی این توهّم پیش آمده که من با نهادن همه هستی خود در بنیاد فرهنگی، آنان(دخترانم) را از ارث محروم نمودم اما من ارث باارزش‌تری برای آنان باقی گذاشتم “دانش و انسانیت“. این دانش را آنان در پناه کوشش‌های شبانه‌روزی خود به دست آوردند و انسانیت را از دامن مادری باتقوا و نیک‌سرشت آموختند. مهم اینجاست که خود فرزندان من با پرورش صحیح خود احساس کردند هیچ نیازی به میراث من ندارند. آن‌ها نه‌تنها به من نیاز ندارند، بلکه آنچه را هم من به‌عنوان جایزه حسن تحصیل، سال‌ها پیش به آن‌ها بخشیده بودم و ارزش فعلی آن بیش از ۲۰میلیون ریال است، به میل خود با همان نیتی که داشتم و دارم، وقف هدف بنیاد نمودند و این به‌راستی باعث سرافرازی من است؛ ...من تصمیم گرفتم این ثروت را به‌جای آن‌که در اختیار بازماندگان خویش قرار دهم، تماماً در اختیار فرزندان وطن که آنان را نیز فرزندان خود‌ می‌دانم قرار دهم تا به نحو شایسته‌تری به مصرف برسد.»

بنیاد البرز چطور بنا شد؟

 «بنیاد البرز» عصاره تمام سال‌های زندگی مرحوم البرز بود. او همه اموال خود را بدون هراس از دوران پیری و افتادگی وقف کرد، حتی خانه شخصی‌‌اش را فروخت و پولش را به مجموع دارایی‌های بنیاد افزود و خودش در یکی از اتاق‌های هتل ایرانشهر – که خودش به فرزندانش بخشیده بود و آن‌ها هم با مناعت طبع آن را به بنیاد اهدا کردند- ساکن شد.

این تاجر سرشناس و موفق ایرانی، بعد از آن هم ‌بنیادی را که بنا نهاده بود، تنها نگذاشت و به‌رغم توصیه پزشکان،‌ مسئولیت سنگین مدیرعاملی بنیاد را با اشتیاق برعهده گرفت و تا سال 1357 که برای درمان بیماری از کشور خارج نشده بود این مسئولیت را بر دوش داشت اما بدون هیچ حقوق و‌ پاداش و مزایایی بابت مدیریت‌‌ بنیاد و به این ترتیب، مرد بزرگ روایت ما، علاوه‌بر وقف تمامی اموال خود، وجود و سلامتش را نیز وقف کرد، عشق او به ایران تا حدی بود که وصیت کرد جسدش‌ برای کالبدشکافی به دانشگاه تهران، اهدا شود.

 مرحوم البرز، علاوه‌بر عضویت در اولین هیأت امنای دانشگاه شریف، تمام تلاش خود را در حمایت از نخبگان ایرانی در تمامی سطوح از طریق ابداع و اعطای «وام شرافتی» ‌-‌وامی بدون ضامن و بهره که به دانشجویان و در سال‌های بعد با عنوان «وام اشتغال‌به‌کار» به فارغ‌التحصیلان دانشگاهی داده‌ می‌شد و همچنین با ‌پایه‌گذاری‌ «جایزه بنیاد البرز» به‌عنوان  «نوبل ایرانی» خودش را وقف پیشرفت ایران کرد.

نامه‌ای به امام خمینی(ره)

 پیروزی انقلاب اسلامی همزمان بود با پیشرفت بیماری مرحوم البرز، در سال 1357 درحالی‌که به‌علت جراحی معده، قادر به ادامه مدیریت بنیاد نبود، نامه‌ای به امام خمینی(ره) نوشت و با اعلام این‌که بنیاد فرهنگی البرز موقوفه است و او به‌خاطر بیماری و عمل جراحی، قادر به ادامه تولیت آن نیست، با واگذاری تولیت به امام از ایشان خواست: «مقرر فرمایید کمیسیونی از شخصیت‌های ذی‌صلاح به اساسنامه، وقف‌نامه، آیین‌نامه‌ها، بیلان سالانه و دفاتر پلمب‌شده بنیاد... رسیدگی نموده و نتیجه را به عرض برسانند.».

 امام(ره) نیز با درخواست مرحوم البرز موافقت و ذیل آن مرقوم کردند: «بسمه تعالی، حضرات آقایان هیأت امنای اوقاف، هیأتی برای رسیدگی و عمل به مندرجات وقف‌نامه مذکور در این ورقه، معین بنمایند. معلوم است این هیأت مرکب از امنا و معتمدین و یک نفر روحانی مورد اعتماد خواهد بود. والسلام. روح‌الله الموسوی الخمینی»

فعالیت بنیاد در دهه اول تأسیس، بیشتر بر اعطای «وام شرافتی» به دانشجویان مستعد و کم‌بضاعت متمرکز بود ولی ایجاد برخی تغییرات در نظام آموزشی (رایگان شدن تحصیل در کشور) منجر به تغییر رویکرد بنیاد در دهه دوم فعالیت خود شد. در این دوره فعالیت آن بیشتر بر اهدای «جایزه بنیاد البرز» به نفرات برتر علمی کشور در دو حوزه «نخبگان» و «دانش‌آموزان» و همچنین تبدیل «وام شرافتی» به «وام اشتغال‌به‌کار» شد که موضوع وام نیز در آخرین اصلاح اساسنامه بنیاد ازسوی مرحوم البرز در سال 1356 حذف و فعالیت بنیاد صرفاً محدود به اهدای جوایز به برگزیدگان علمی کشور شد.

 اهتمام مرحوم البرز از اهدای جوایز این بود که علاوه بر ارزش‌ مادی بالای جایزه،‌ مراسم نیز در بالاترین سطح کشوری برگزار شود؛ به‌نحوی که جوایز دانش‌آموزی با حضور وزیر آموزش‌و‌پرورش و جوایز دانشجویان با حضور وزیر علوم و جوایز دانشمندان در حضور نخست‌وزیر اهدا‌ می‌شد که علاوه‌بر ارزش مادی جایزه، ارزش معنوی آن نیز برای فرد منتخب مؤثر و ماندگار باشد.

در سال‌های پس از پیروزی انقلاب، نوبل ایرانی اغلب بدون برگزاری همایش و اطلاع‌رسانی مناسب به منتخبان اهدا می‌‌شد ولی در یک دهه گذشته، با هدف ترویج فرهنگ وقف علمی، جایزه بنیاد البرز در قالب برگزاری همایش‌های ملی (در سطح دانشمندان، دانشجویان، مخترعان و طلاب حوزه علمیه) و استانی (در سطح دانش‌آموزان) اهدا می‌‌شود.

 بدون وابستگی دولتی

این جایزه با سنت حسنه وقف اعطا می‌شود و هیچ وابستگی دولتی نداشته و حتی هیچ هزینه‌ای را هم بر شرکت‌کنندگان در این جایزه تحمیل نمی‌کند.

هدف مرحوم البرز از پایه‌گذاری این جایزه، ارتقای علم و فرهنگ ایران و ایرانی و حمایت از دانش‌آموزان، دانشجویان و مخترعان کشور بود تا به «کاهش آلام بشری»، «ارتقای رفاه زندگی انسانی» و «اعتلای نام ایران در عرصه جهانی» بینجامد.

جایزه البرز در سطح نخبگانی به چهار گروه دانشمندان، دانشجویان، طلاب حوزه‌های علمیه و مخترعان جوان تعلق می‌گیرد.‌ نامزدهای جایزه در بخش «دانشمندان»، از طریق مراجع تعیین شده و نیز برندگان جایزه البرز سال‌های قبل شناسایی و معرفی می‌شوند و نامزدهای این بخش از جایزه نمی‌توانند شخصاً کاندیدای دریافت جایزه البرز شوند. در سایر بخش‌ها اما‌ خود افراد‌ می‌توانند با پرکردن فرم، خودشان را در معرض انتخاب داوران قرار دهند.

 اهدای این جایزه در‌ «همایش ملی نخبگان» صورت‌ می‌گیرد که‌ به‌صورت باشکوه در نیمه اردیبهشت ‌برگزار‌ می‌شود.

 رقم نقدی جایزه البرز ۱۴۰۴ در بخش دانشجویان و حوزویان هر نفر ۱۱۰میلیون تومان و در بخش فناوران هر نفر ۱۶۰میلیون تومان اعلام شده است که همراه با گواهی و تندیس البرز به آن‌ها اعطا می‌شود.

 در بخش دانشمندان برتر نیز جایزه نقدی دانشمندان جوان هر نفر ۴۰۰میلیون تومان و دانشمندان برتر هر نفر ۶۰۰میلیون تومان است که همراه با گواهی و نشان البرز به آن‌ها اعطا می‌شود.

در سال 1404 در تقارن با شصت‌وسومین سال تأسیس بنیاد فرهنگی البرز، جایزه البرز به ۶۳ نفر از نخبگان کشور شامل ۴۰ نفر در بخش دانشجویان (۱۰ دانشجوی پزشکی و ۳۰ دانشجوی غیرپزشکی)، هفت نفر در بخش طلاب حوزه‌های علمیه، ۱۰ نفر در بخش فناوران، دو نفر در بخش دانشمند جوان و چهار نفر در بخش دانشمندان برتر اعطا می‌شود. 

نکته بسیار مهمی که در مورد این جایزه ملی وجود دارد این است که علاوه‌بر داوطلبان داخل کشور، تمامی ایرانیان واجد شرایط خارج از کشور که شرایط شرکت در این رقابت را دارند، می‌توانند در سایت جایزه البرز به نشانی alborzprize.ir (بخش جایزه نخبگانی) ثبت‌نام کنند.

 علاوه‌بر این بخش «نخبگانی»،‌ بنیاد فرهنگی البرز، هر ساله دانش‌آموزان برتر کشور را نیز معرفی کرده و از آن‌ها با اهدای هدایای نقدی قدردانی‌ می‌کند.

  چه کسانی، لایق نوبل ایرانی هستند؟

مطابق آخرین اساسنامه اصلاحی ازسوی واقف بنیاد در سال ۱۳۵۶ شمسی، هدف ایشان از تأسیس بنیاد فرهنگی البرز، کمک به اشاعه فرهنگ کشور از طریق اعطای «جایزه بنیاد البرز» به افراد ذیل است:

1. دانشمندان و پژوهندگان برگزیده ایرانی در داخل یا خارج از کشور که در رشته‌های مختلف موفق به کشف یا اختراعی شده باشند و باعث تسکین آلام بشری و رفاه زندگی انسانی و بالارفتن حیثیت ایرانی در جامعه جهانی گردند.

2. سپاهیان ممتاز (دین؛ دانش؛ بهداشت؛ ترویج و آبادانی) در سطح کشور.

3. دانش‌آموختگان برگزیده از بین رتبه‌های اول دوره (راهنمایی، دبیرستان، هنرستان، انستیتوتکنولوژی، دانشگاه‌ها) در سراسر کشور.

4. نوجوانان و نوباوگانی که از ابتکار و ابداع و نبوغ و استعداد خاصی برخوردار باشند.

 که اجرای نیت واقف از طریق برگزاری همایش‌های ملی دانش‌آموزی و نخبگانی و تقدیر و تجلیل از نوباوگان، دانش‌آموزان، دانشجویان، مخترعان و دانشمندان برتر کشور صورت‌ می‌گیرد.

 هزینه‌های جایزه بنیاد البرز چطور تأمین‌ می‌شود؟  

مرحوم البرز در اساسنامه بنیاد به‌طور صریح آورده است که بنیاد به هیچ عنوان حق ندارد به‌صورت نقدی یا غیرنقدی از اشخاص حقیقی یا حقوقی کمک دریافت کند؛ لذا تمام جوایزی که اهدا می‌شود، از محل درآمدهای بنیاد فرهنگی البرز که از محل دریافت اجاره رقبات بنیاد حاصل‌ می‌شود، تأمین شود.‌

چرا نوبل ایرانی مهم است؟

اگر‌چه جوایز متعدد و مختلفی هر ساله در حوزه علم در کشور اهدا‌ می‌شود، ویژگی خاص جایزه البرز به‌عنوان ‌باسابقه‌ترین جایزه علمی کشور آن است که ‌مهم‌ترین جایزه علمی بر مبنای سنت حسنه وقف است که بدون وابستگی مادی به دستگاه‌ها و نهادهای حاکمیتی و دولتی اهدا شده و‌ می‌تواند به‌عنوان نوبل ایرانی در تراز جوایز علمی معتبر جهان- خواسته واقف- قرار گیرد.

 نحوه انتخاب برترین‌ها برای دریافت جایزه بنیاد البرز 

درحال‌حاضر، انتخاب برندگان جایزه به این صورت است که دانشمندان، مخترعان و نوباوگان با همکاری بنیاد ملی نخبگان برگزیده‌ می‌شوند، دانشجویان علوم پزشکی با همکاری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دانشجویان غیرپزشکی با همکاری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، طلاب علوم دینی با همکاری معاونت امور نخبگان حوزه‌های علمیه کشور و دانش‌آموزان با همکاری وزارت آموزش‌و‌پرورش انتخاب و معرفی‌ می‌شوند.

حسینعلی البرز‌ کیست؟

«نه میراث از پدرم بود و نه تجارت نامشروع،‌ نه صاحب مقام و مملکتی بودم که دست‌درازی به بیت‌المال بنمایم‌‌ و نه وابستگی و قرابتی با هزار فامیل داشتم که از قِبل آن‌ها سرمایه بیندوزم، آنچه را که از ملت به‌دست آورده بودم، سرانجام به طریقی به ملت بازگردانیده‌ام.»

این بخشی از خودنوشت مرد بزرگی است که بنیاد البرز را بنا نهاد؛ مردی که از مشهورترین واقفان و نیکوکاران ایرانی‌ است که زندگی‌اش را وقف ارتقای علمی وطن کرد.

 او مؤسس بنیاد فرهنگی «البرز» است که ازلحاظ گستردگی فعالیت‌های‌ نیکوکارانه‌اش در حوزه علم، می‌توان او را چهره ماندگار وقف علمی ایران نامید.

 حسینعلی البرز در سال ۱۲۸۵ شمسی در تهران متولد شد، در هفت سالگی وارد مدرسه قزاقخانه شد که در آن زمان روس‌ها تأسیس کرده بودند اما چون علاقه‌ای به نظامی‌گری نداشت، ‌تغییر رشته داده و وارد کالج البرز شد. 

با هوش و استعداد شگرفی که داشت، خیلی زود به زبان انگلیسی مسلط شد، در این مسیر «ساموئیل جردن» رئیس کالج و استاد زبان انگلیسی، تأثیر عمیقی‌ بر زندگی این بزرگمرد ایرانی گذاشت؛ به‌طوری که مرحوم البرز،‌ کتابخانه دکتر جردن را به یادبود ایشان در دانشگاه پلی‌تکنیک تأسیس کرد. در سال ۱۳۰۴ شمسی با اخذ دیپلم از کالج البرز، فارغ‌التحصیل شده و با تسلط کامل به زبان انگلیسی به‌عنوان مترجم وارد وزارت مالیه (دارایی فعلی) شد و بعد از مدتی به خوزستان منتقل شد اما خواسته‌‌‌های نامشروع خوانین محل در باب نحوه پرداخت مالیات او را از خدمت در وزارت مالیه منصرف ساخت. به تهران بازگشت و‌ به استخدام «وزارت عدلیه» درآمد اما فساد اداری و مشکلات معیشتی باعث شد که او عطای کار دولتی را به لقایش ببخشد و به‌عنوان یک کارآفرین مشغول کار شود.

آقای البرز، بدون هیچ پشتوانه‌ مادی و تنها با تکیه بر زبان انگلیسی‌ای که به‌خوبی آموخته بود وارد بازار کار شد و در اولین اقدام، در مناقصه‌‌ مربوط به «تهیه زنجیر برای محوطه جلوی ساختمان بانک ملی در خیابان فردوسی» شرکت کرده و برنده شد.

با درآمدی که از این مناقصه به دست آورد وارد کارهای اقتصادی بزرگ‌تر شد و بدون رانت و ارث پدری با کار و تلاش به جایی رسید که 11 نمایندگی رادیو، موتورسیکلت، دوچرخه، گرامافون، صفحه و... از کارخانه‌های اروپایی را در ایران تأسیس کرد. با راه‌اندازی این نمایندگی‌ها او به چنان ثروت عظیمی دست یافت که‌ می‌توان او را یکی از 50 فعال اقتصادی بزرگ 150 سال اخیر ایران دانست.

سرانجام پس از زندگی پرعزت و شرافتمندانه، مرحوم حسینعلی البرز هنگامی که برای درمان بیماری خود به کانادا سفر کرده بود، در ۲۶ مهر ‌۱۳۷۷ درگذشت.