زنگ خطر برای اقتصاد؛ سیاست یارانه‌ای در آستانه طبقاتی شدن
عضو هیات علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه خوارزمی تهران بر این باور است که در دهک‌بندی اقشار جامعه، فقط به درآمد توجه شده و هزینه و ثروت خانوار مورد توجه قرار نگرفته است، در نتیجه احتمال بروز خطا در دهک‌بندی وجود دارد.
به زودی قرار است 17 میلیون نفر از لیست دریافت یارانه خط بخورند. آن‌طور که احمد میدری وزیر تعاون، کار و رفاه و اجتماعی اعلام کرده، طبق قانون بودجه 1404 و آیین نامه تدوین شده برای آن سه دهک بالای جامعه دیگر یارانه دریافت نمی‌کنند.
حذف این افراد از گروه یارانه بگیران چقدر درآمد برای دولت ایجاد می‌کند؟ آیا دهک‌بندی‌های با معیارهای درست انجام شده و افراد در جایگاه درست خود قرار گرفته‌اند؟
وحید شقاقی شهری، عضو هیات علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه خوارزمی تهران در گفت‌وگو با آوش درباره وضعیت دهکبندیها بیان کرد: از دولت دهم و زمانی که بحث هدفمندی یارانه‌ها در کشور مطرح شد، یکی از مهمترین چالش‌ها راستی آزمایی و صحت اطلاعات و آمار بود.
وی ادامه داد: از همان موقع، این طرح شروع شد و بعدا هم به طرق مختلف در زمان‌هایی که خواستیم یارانه‌های دیگری را به انحای مختلف به مردم بدهیم، متاسفانه تشخیص جامعه هدف همیشه ایراد داشت. واقعیت این است که اکنون اطلاع نداریم میزان اختلاف موجود در حوزه جامعه هدف چقدر است.
توجه صرف به درآمد
عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه خوارزمی تهران گفت: بعد از یارانه معیشتی، چندین بار یارانه حمایتی یا کالا برگ دادیم؛ دو تا سه بار در دولت‌های گذشته یارانه را در قالب اقلام مصرفی و مواد غذایی به مردم دادیم اما درباره تعیین جامعه هدف مباحث مختلفی مطرح شده است.
به گفته وی در بحث تعیین دهک‌ها، بحث درآمدها را معیار قرار دادیم اما هزینه خانوار را در آن لحاظ نکرده‌ایم. این اولین مسئله اختلافی است.
شقاقی شهری اضافه کرد: وقتی شما درآمد را ملاک قرار می‌دهید و هزینه‌ها را لحاظ نمی‌کنید، یک خطا ایجاد می‌شود زیرا خانوارهای چهار نفره‌ای داریم که از حیث درآمد شرایط یکسانی دارند ولی هزینه‌هایشان کاملا متفاوت است.
وی توضیح داد: ممکن است در خانواده‌ای یک فرد بیمار وجود داشته باشد که هزینه‌های سرسام‌آوری نیاز داشته باشد. این هزینه‌ها را هیچ وقت در محاسبات پرداخت یارانه یا جامعه هدف لحاظ نکرده‌ایم.
عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه خوارزمی تهران ادامه داد: در حوزه درآمدها هم بحث حقوق و دستمزد به‌عنوان معیار در نظر گرفته شده است. مثلا خود من را همان ابتدا از لیست دریافت یارانه‌ها حذف کردند و گفتند که اعضای هیات علمی چون کف حقوق را ندارند، جزء دهک‌های غیر نیازمند به یارانه لحاظ می‌شوند.
وی افزود: در حالی که ما در اقواممان خانواده‌ای داریم که درآمدش پایین است ولی ثروت خیلی زیادی دارد. من می‌دانم که زمین زیادی دارد و اگر یک زمینش را بفروشد، می‌تواند منبع درآمد زیادی برایش ایجاد شود. او درآمدش از یک هیات علمی پایین‌تر است اما ثروت خیلی زیادی دارد.
نبود شفافیت در دارایی‌های غیر مالی
شقاقی شهری گفت: در بحث درآمد ما دو بخش درآمد و ثروت خانوار را داریم. در اقتصاد ایران چون بحث شفافیت در دارایی‌های غیر مالی تا چند سال پیش وجود نداشت، دهکبندیها دچار مشکل است. فردی زمین دارد ولی آن را قولنامه‌ای خریده است. سند به نامش نیست ولی صاحب زمین است.
وی افزود: فردی خانه‌دار است اما آن را قولنامه‌ای خریده است و سند به نامش نیست. پس بحث عدم ثبت دارایی‌های غیرمالی هم در دهکبندیها مطرح است.
عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه خوارزمی تهران بیان کرد: افرادی هستند که طلای زیادی دارند ولی درآمدشان پایین است. آنها به میزان زیادی دلار یا طلا دارد. یعنی ما خانواده‌ای داریم که درآمدش 15 میلیون تومان در ماه است ولی به میزان زیادی دارایی مالی و غیر مالی دارد که در محاسبات نمی‌آید.
وی توضیح داد: به دلیل وجود این مباحث چندین بار پیشنهاد من این بوده است که دارایی‌های غیر مالی را هم در محاسبات دهک‌بندی لحاظ کنند.
شقاقی شهری افزود: نمی‌دانم در دهکبندیها زمین، طلا و دلار حساب شده است یا نه اما تا جایی که من می‌دانم، این موارد حساب نشده است.
وی با اشاره به اینکه دهکبندیها بر پایه درآمد و نه ثروت و هزینه خانوار است، تاکید کرد: در چنین شرایطی جامعه هدف ما کاملا اشتباه محاسبه می‌شود و نبود اطلاعات، دهک‌بندی را مخدوش می‌کند.
عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه خوارزمی تهران توضیح داد: در اقوام ما به خانواده‌ای یارانه معیشت 300 هزار تومانی داده می‌شود ولی اگر ثروت پدر خانواده را لحاظ کنند، چندین برابر ثروت من است. بنابراین صرف درآمد افراد مهم نیست و ثروت هم مهم است.
وی افزود: ثروت قابلیت تبدیل به درآمد را دارد و فرد می‌تواند زمینش را بفروشد و در بانک بگذارد. به این ترتیب ماهانه مبلغ بسیار زیادی سود به حسابش واریز می‌شود.
حذف سه دهک، منابع زیادی برای دولت ایجاد نمی‌کند
شقاقی شهری تاکید کرد: معتقدم تا زمانی که دامنه اطلاعاتمان از دارایی‌های غیر مالی، مالی و هزینه‌های افراد را به دهک‌بندی اضافه نکنیم، این تقسیمات و جامعه هدف ایراد زیادی خواهد داشت.
وی افزود: در چنین شرایطی وقتی که سه دهک بالا را حذف کنیم، می‌بینیم که در هفت دهک پایین، خانوارهای زیادی وجود دارند که دارایی‌های مالی و غیر مالی متعددی دارند اما چون درآمدشان پایین است، همچنان یارانه دریافت می‌کنند.
عضو هیات علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه خوارزمی تهران درباره منابع مالی حاصل از حذف سه دهک بالا گفت: در این رابطه برآورد دقیقی ندارم اما حذف این سه دهک بعید است که منابع زیادی برای دولت ایجاد کند و تغییرات اساسی در میزان مبالغ دریافتی برای هفت دهک پایین به‌وجود بیاورد.
وی ادامه داد: خیلی نمی‌توان امیدوار بود که حذف سه دهک بالا، برای افزایش یارانه هفت دهک پایین کفایت لازم را بکند. گیر اصلی ما نظام داده و اطلاعات ماست. هم دارایی‌های غیر مالی و هم دارایی‌های مالی مثل دلار و طلا جایی ثبت نمی‌شود و بنابراین ندیده‌ام که این دارایی‌ها در جامعه هدف و دهکبندیها لحاظ شود.
وی تاکید کرد: تا زمانی که نتوانیم مبحث قولنامه‌ای بودن دارایی‌ها را حذف کنیم، دهک‌ها قابل شناسایی نیستند.
حرکت جامعه ایران به سمت دو طبقه‌ای شدن
به گفته شقاقی شهری، جمعیت سه دهک اول، میزان درآمد حاصل از حذف آنها را تعیین می‌کند اما مسئله اینجاست که تقریبا جامعه متوسط در کشور حذف شده و اقتصاد ایران به سمت یک جامعه دو طبقه حرکت کرده است که یک طبقه کوچک مرفه و یک طبقه گسترده فقیر دارد.
وی ادامه داد: با توجه به حذف طبقه متوسط، می‌بینیم که 10 درصد ایرانیان در جامعه طبقه مرفه هستند و 90 درصد طبقه فقیر می‌شوند. این روند مسئله ما را بغرنج‌تر و پیچیده‌تر می‌کند. وقتی طبقه میانی گسترده به خاطر تورم‌های وحشتناکی که در اقتصاد بوده است، حذف می‌شود و جامعه دو طبقه‌ای ایجاد می‌شود، ممکن است سه دهک بالا پنج تا 10 میلیون نفر را پوشش بدهد یا از 25 میلیون خانوار ایرانی، دو یا سه میلیون نفر مرفه قلمداد شوند و الباقی نیازمند دریافت یارانه باشند.
شقاقی تاکید کرد: اینها ابهاماتی است که تا زمانی که حل نشود، در شناسایی جامعه هدف و هدفمندسازی پرداخت یارانه‌ها همچنان با ابهام و خطای بالایی روبرو خواهیم بود.
