۹۰ درصد صادرات ایران تنها به ۱۰ کشور است
کوچک شدن سبد کشورهای مقصد صادراتی ایران یکی از بحران‌های نهفته و بالفعلی است که هنوز تبعات آن در ابعاد گسترده درک نشده است.
اقتصاد ایران با چالش‌های متعددی روبه‌رو است که یکی از آنها وابستگی شدید به تعداد محدودی از بازارهای صادراتی است. در حال حاضر 90 درصد صادرات ایران به 10 کشور انجام می‌شود که بر اساس آمارهای موجود، ۱۰ کشور نخست مقصد صادرات ایران عبارتند از: چین، عراق، امارات متحده عربی، ترکیه، هند، افغانستان، پاکستان، عمان، فدراسیون روسیه و جمهوری آذربایجان. به‌عنوان مثال، در پنج ماه نخست سال جاری، صادرات ایران به چین حدود ۵ میلیارد و ۹۲۸ میلیون دلار بوده است. همچنین، صادرات به عراق در همین مدت حدود ۴ میلیارد و ۵۷۸ میلیون دلار و به ترکیه بیش از ۲ میلیارد و ۱۳۲ میلیون دلار گزارش شده است.
این تمرکز صادراتی، ریسک‌های اقتصادی و سیاسی متعددی را برای کشور به همراه دارد و می‌تواند آسیب‌های جدی به توسعه اقتصادی وارد کند و این در شرایطی است که تحریم‌های اقتصادی و نوسانات سیاسی، تجارت خارجی ایران را تحت تأثیر قرار می‌دهد و تمرکز صادرات بر تعداد محدودی از کشورها می‌تواند این آسیب‌پذیری را تشدید کند.
آسیب‌های تمرکز صادراتی ایران
یکی از مهم‌ترین پیامدهای این وابستگی، کاهش امنیت اقتصادی است. در صورت اعمال تحریم‌های جدید، تغییر سیاست‌های تجاری کشورهای مقصد، یا بروز بحران‌های اقتصادی در این کشورها، صادرات ایران به‌شدت تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. برای مثال، تحریم‌های جدید آمریکا یا تغییر سیاست‌های اقتصادی چین و امارات می‌تواند تأثیر چشمگیری بر صادرات ایران داشته باشد. تجربه سال‌های اخیر نشان داده است که هرگونه تغییر در سیاست‌های اقتصادی و تجاری این کشورها، می‌تواند منجر به کاهش چشمگیر درآمدهای ارزی ایران شود.
وقتی صادرات کشور به تعداد محدودی از بازارها وابسته باشد، این کشورها قدرت چانه‌زنی بیشتری در تعیین قیمت و شرایط تجاری خواهند داشت. این موضوع می‌تواند منجر به کاهش سود صادراتی ایران شود و امکان تحمیل شرایط نامطلوب بر صادرکنندگان ایرانی را افزایش دهد. برای نمونه، در سال‌های اخیر برخی کشورهای همسایه به‌دلیل وابستگی ایران به بازار آنها، اقدام به تغییر شرایط پرداخت و افزایش هزینه‌های انتقال ارز کرده‌اند که مشکلات متعددی برای صادرکنندگان ایرانی ایجاد کرده است.
اقتصادهای توسعه‌یافته معمولاً با تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی خود، ثبات بیشتری در تأمین درآمدهای ارزی ایجاد می‌کنند. اما وابستگی 90 درصدی صادرات ایران به 10 کشور، درآمدهای ارزی کشور را به میزان زیادی به نوسانات اقتصادی و سیاسی این کشورها گره زده است. اگر یکی از این بازارها دچار بحران شود، درآمد ارزی ایران نیز دچار افت خواهد شد. برای مثال، در دوران شیوع ویروس کرونا، کاهش تجارت جهانی باعث شد برخی از این کشورها میزان واردات خود را کاهش دهند که در نتیجه آن، صادرات ایران نیز افت قابل‌توجهی را تجربه کرد.
از سوی دیگر صادرکنندگانی که به بازارهای محدودی متکی هستند، انگیزه کمتری برای بهبود کیفیت و نوآوری دارند. این مساله باعث می‌شود که کالا ایرانی در بازارهای جهانی رقابت‌پذیری کمتری داشته باشند و در صورت ورود به بازارهای جدید، با چالش‌های متعددی روبه‌رو شوند. عدم نیاز به رقابت در سطح بین‌المللی باعث شده برخی تولیدکنندگان ایرانی کیفیت محصولات خود را ارتقا ندهند، که این موضوع در بلندمدت به کاهش سهم ایران در بازارهای جهانی منجر خواهد شد.
راهکارهای کاهش وابستگی صادراتی
تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی دولت و بخش خصوصی باید به‌دنبال بازارهای جدیدی در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین باشند تا از وابستگی به تعداد محدودی از کشورها کاسته شود. کشورهایی مانند هند، برزیل، روسیه و کشورهای آفریقایی می‌توانند به‌عنوان مقاصد جدید صادراتی مورد توجه قرار گیرند. بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، برخی کشورهای آفریقایی مانند نیجریه و آفریقای جنوبی دارای ظرفیت‌های بالقوه‌ای برای تجارت با ایران هستند.
امضای توافقات تجاری جدید یکی از راهکارهای مؤثر برای گسترش صادرات، امضای توافقات تجاری با کشورهای مختلف است. پیوستن به پیمان‌هایی مانند اتحادیه اقتصادی اوراسیا یا توافقات دو یا چندجانبه با کشورهای دیگر می‌تواند دسترسی ایران به بازارهای جدید را تسهیل کند. برای مثال، توافقات تجاری اخیر میان ایران و کشورهای اوراسیا موجب شده تا برخی از کالاهای ایرانی با تعرفه‌های ترجیحی به این کشورها صادر شوند.
افزایش کیفیت و رقابت‌پذیری کالاهای صادراتی تولیدکنندگان ایرانی باید بر ارتقای کیفیت محصولات خود تمرکز کنند تا بتوانند در بازارهای جدید رقابت کنند. همچنین، اصلاح زیرساخت‌های حمل‌ونقل و لجستیک، کاهش هزینه‌های تولید و توسعه صنایع دانش‌بنیان می‌تواند به افزایش صادرات کمک کند. کشورهای موفق در حوزه صادرات مانند آلمان و کره جنوبی، با تمرکز بر تولید محصولات باکیفیت، توانسته‌اند بازارهای صادراتی خود را گسترش دهند.
بهبود روابط بین‌المللی و دیپلماسی اقتصادی سیاست خارجی نقش مهمی در توسعه تجارت دارد. بهبود روابط سیاسی و اقتصادی با کشورهای مختلف می‌تواند زمینه را برای کاهش محدودیت‌های صادراتی و افزایش تعاملات تجاری فراهم کند. اتخاذ سیاست‌های دیپلماسی اقتصادی فعال، می‌تواند به جذب سرمایه‌گذاری خارجی و بهبود شرایط صادراتی کشور کمک کند. برای نمونه، همکاری‌های اقتصادی با کشورهای حوزه خلیج فارس و آسیای شرقی می‌تواند فرصت‌های جدیدی برای صادرات ایران ایجاد کند.
راهکار چیست؟
وابستگی 90 درصدی صادرات ایران به 10 کشور، یک تهدید جدی برای اقتصاد کشور محسوب می‌شود. در صورت بروز بحران‌های اقتصادی یا تغییر سیاست‌های این کشورها، صادرات ایران می‌تواند به‌شدت آسیب ببیند. برای کاهش این خطرات، ضروری است که سیاست‌گذاران و فعالان اقتصادی به‌دنبال راهکارهای عملی برای تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی، افزایش کیفیت کالاها و بهبود روابط تجاری باشند. تنها در این صورت، ایران می‌تواند از آسیب‌های تمرکز صادراتی رهایی یابد و به یک اقتصاد مقاوم و پایدار تبدیل شود. توسعه زیرساخت‌های تجاری، تسهیل شرایط صادراتی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های جدید اقتصادی، می‌تواند آینده تجارت خارجی ایران را متحول کند.
