پشت پرده انتقال مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی چیست؟

مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی از سال 1397 با مصوبه هیات وزیران به وزارت جهاد کشاورزی منتقل شد. تا پیش از این انتقال، وزارت امور خارجه میزبان این کنوانسیون بود اما از آنجا که کنوانسیون تنوع زیستی یک مجموعه تخصصی بود، باید به یکی از بخش‌های اجرایی مرتبط منتقل می‌شد تا کارها بهتر پیش برود.

بحث‌ها بر سر انتقال مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی از یک سال قبل شروع شده بود در سال 1396، سازمان محیط زیست به جای آنکه به دنبال انتقال مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی به این سازمان باشد، در اقدامی حیرت آور تلاش کرد تا «ستاد ملی سیاستگذاری و هماهنگی مدیریت گرد و غبار» را راه‌اندازی کند و فعالیت‌های مرتبط با مقابله با بیابان‌زایی را تصاحب کند.

این سازمان وظایف مقابله با بیابان‌زایی و گرد و غبار را در چارچوب اختیارات سازمان محیط زیست می‌دانست و با تشکیل چنین ستادی، قصد داشت کاری کند که ایران هوای پاک‌تری داشته باشد. البته که این سازمان هرگز موفق نشد در مقابل ریزگردها ایستادگی کند و هوای پاک‌تری برای ایران به ارمغان بیاورد، ضمن آنکه در یک سال پس از تشکیل ستاد گرد و غبار و نقل و انتقالات مربوط به مرجعیت مسئله گرد و غبار، تنش‌هایی هم برای بخش اجرا در زمینه اجرای پروژه‌های تثبیت شن‌های روان و کانون‌های بحران بوجود آورد.

فراموشی مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی

این سازمان در تلاش برای تشکیل ستاد ملی سیاستگذاری و هماهنگی مدیریت گرد و غبار و انتقال وظایف از وزارت جهاد کشاورزی و سازمان تخصصی منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور، چانه زنی برای انتقال مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی را به دست فراموشی سپرد. محیط زیست قصد داشت میزبانی دبیرخانه‌ای که امکان جذب اعتبارات مالی دارد را بر عهده بگیرد اما فعال کردن کنوانسیون تنوع زیستی، نه تنها نانی برایش نداشت بلکه باید برای انجام تحقیقات مرتبط، هزینه‌هایی هم صرف می‌شد. در سازمان محیط زیستی اعتباری برای پرداختن به وظایف کنوانسیون تنوع زیستی وجود نداشت و این سازمنا نمی‌توانست منابع مالی کافی برای تحقق اهداف این کنوانسیون فراهم کند.

همان روزها شایع شده بود که رئیس وقت سازمان محیط زیست بر سر انتقال مرجعیت گرد و غبار معامله کرده است و کنوانسیون تنوع زیستی را در ازای گرفتن بخشی از وظایف وزارت جهاد کشاورزی، به این وزارتخانه بخشیده است! البته برای این مذاکرات پشت پرده، هیچ سند معتبری در دست نیست و شاید رئیس وقت سازمان حفاظت محیط زیست یعنی عیسی کلانتری روزی بخواهد دلایلش را درباره عدم دفاعش از انتقال کنوانسیون تنوع زیستی به سازمان محیط زیست ارائه دهد و شاید دلایش قابل قبول هم باشد.

اما آنچه مسلم است، این است که مدیران فعلی سازمان محیط زیست، با تصمیمات پیشینیان خود موافق نیستند؛ برای همین برای اصلاح رویه‌های قبلی تلاشی را آغاز کرده‌اند که شاید خیلی هم منافع ملی در آن تامین نشود. تلاشی که ممکن است به قیمت ورود آسیب جدی به فعالیت‌های قبلی انجام شده در زمینه تنوع زیستی تمام شود.

کنوانسیون تنوع زیستی چیست و چه اهمیتی دارد؟

کنوانسیون تنوع زیستی (CBD) یکی از معاهدات مهم بین‌المللی است که در سال ۱۹۹۲ در اجلاس ریودوژانیرو به تصویب رسید و ایران در سال ۱۳۷۵ به آن پیوست. این کنوانسیون سه هدف اصلی حفاظت از تنوع زیستی، استفاده پایدار از منابع زیستی و تقسیم عادلانه مزایای حاصل از منابع ژنتیکی را دنبال می‌کند. مرجعیت این کنوانسیون در ایران ابتدا در اختیار وزارت امور خارجه بود، اما در سال 1397 انتقال مرجعیت به وزارت جهاد کشاورزی به دنبال مصوبه هیات وزیران انجام شد.

این روزها بیش از ۷۰۰ نفر از اعضای هیات علمی و متخصصان مرتبط با تنوع زیستی از دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور از جمله دانشگاه‌های تهران، تربیت مدرس، فردوسی مشهد، صنعتی اصفهان، تبریز، علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، بوعلی همدان، زنجان، رازی کرمانشاه، سمنان، محقق اردبیلی، کردستان، شهید مدنی آذربایجان، ایلام، زابل، آزاد اسلامی، پیام نور و مؤسسات تحقیقاتی مختلف سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با نامه‌ای به رئیس جمهور و معاون اول او، خواهان توقف انتقال مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی از وزارت جهاد کشاورزی به سازمان حفاظت محیط زیست شدند. البته گروهی هم تلاش کرده‌اند که در موافقت با این انتقال نامه نگاری کنند.

مخالفان انتقال مرجعیت معتقدند که کنوانسیون تنوع زیستی شامل تعهدات پیچیده‌ای مانند مدیریت منابع ژنتیکی، انتقال فناوری، و همکاری‌های بین‌المللی است و از آنجا که سازمان حفاظت محیط زیست فاقد ظرفیت‌های علمی، فنی و زیرساختی لازم برای مدیریت این تعهدات است، میزبان مناسبی برای کنوانسیون تنوع زیستی نیست. در مقابل، وزارت جهاد کشاورزی با داشتن مراکز تحقیقاتی و کارشناسان متخصص در زمینه کشاورزی و منابع طبیعی، از توانمندی بیشتری در این حوزه برخوردار است. ضمن آنکه محیط زیست در زمینه همان وظایف محوله هم راه به جایی نبرده است و از آنجایی که یک دستگاه نظارتی، امکان انجام بسیاری از امور اجرایی را ندارد؛ در نتیجه دو هدف اصلی کنوانسیون یعنی توزیع عادلانه مزایای حاصل از منابع ژنتیکی و استفاده پایدار از این منابع با اهداف نظارتی سازمان محیط زیست همخوان نیست.

تغییر مکرر مرجعیت، اقدامی نادرست

کامبیز بازرگان عضو هیات علمی موسسه تحقیقات خاک و آب در گفت‌وگو با آوش، موضوع میزبانی مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی (در وزارت جهاد کشاورزی یا سازمان حفاظت محیط زیست) را یک موضوع فرعی معرفی می‌کند.

او می‌گوید: تلاش‌هایی طی هفت تا هشت سال اخیر که میزبانی مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی به وزارت جهاد کشاورزی منتقل شده است، انجام شده و این وزارتخانه مشارکت خوبی در جلسات کنوانسیون داشته است. با انتقال مرجعیت این ارتباطات قطع می‌شود و دوباره از اول باید کار را شروع کنیم.

بازرگان ادامه می‌دهد: کمکش‌ها در سطح داخلی، ما را از اتصالات بین‌المللی دور می‌کند. وگرنه اینکه کنوانسیون تنوع زیستی در محیط زیست و یا جهاد کشاورزی باشد، خیلی مهم نیست. از یک منظری محیط زیست یک اشرافی به مجموعه محیط زیست از جمله تنوع زیستی دارد اما از سوی دیگر محیط زیست یک دستگاه اجرایی نیست بلکه یک دستگاه قانون‌گذاری، رویه‌گذاری و نظارتی است.

وی توضیح می‌دهد: این سازمان دستورالعمل و چارچوب تعیین کرده و بر انجام کارها نظارت می‌کند تا خلاف چارچوب عمل نشود. محیط زیست پروتکل‌هایی که جرایم زیست محیطی دارد را تدوین می‌کند. دستگاه‌های اجرایی بیشتر ارکان و شرایط برای اجرای این موارد دارند. بنابراین به نظر من بیشترین چیزی که به کنوانسیون تنوع زیستی ضربه می‌زند، جابجا کردن‌های مداوم آن است.

عضو هیات علمی موسسه خاک و آب می‌گوید: 10 تا 12 سال پیش مرجعیت این کنوانسیون در وزارت خارجه بوده است. گفتند این مجموعه تخصصی است و با تشخیص هیات وزیران در جهاد کشاورزی مستقر شد. اگر عملکردها را مطالعه کنیم با استقرار کنوانسیون تنوع زیستی در جهاد کشاورزی، نسبت به زمانی که این کنوانسیون در وزارت خارجه بود، اتفاقات خوبی افتاد و تحرک بهتری رخ داد.

وی اضافه می‌کند: جابجایی بعدی ممکن است واقعا به کنوانسیون صدمه بزند. با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از تنوع زیستی در مدیریت مجموعه کشاورزی است، اگر این جابجایی باعث شود که مشارکت این بخش را از دست بدهیم، در مقیاس ملی صدمه می‌خوریم. این کشمکش‌های داخلی در رقابت دستگاه‌ها با هم باعث می‌شود دیگر کار به خوبی پیش نرود.

بازرگان درباره دلیل عدم پیگیری سازمان محیط زیست در سال 1397 برای پذیرش مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی اظهار بی‌اطلاعی می‌کند.

او بیان می‌کند: آن موقع هیات وزیران به این تشخیص رسید که این ساختار در مجموعه وزارت جهاد کشاورزی بیاید. اگر مطالعه‌ای از عملکردها بکنیم، اتفاقات خوبی در این مدت افتاده است.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات خاک و آب بیان می‌‎کند: اگر کنوانسیون از ابتدا به سمت محیط زیست می‌‎رفت و با محوریت محیط زیست ارتباطات برقرار می‌شد، اکنون می‌گفتم که با این کارنامه، انتقال مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی به وزارت جهاد کشاورزی کار درستی نیست و بهتر است که وزارت جهاد با محیط زیست همگرا شود و کشاورزی با قوت به تیم کنوانسیون بپیوندد که در سطح ملی کارهای خوبی انجام دهیم.

این نخستین بار نیست که سازمان حفاظت محیط زیست از تصمیمات مدیران قبلی خود ناراضی است و تلاش می‌کند با جریان‌سازی، مسیرهای قبلی را تغییر دهد. شاید این شگرد محیط زیست برای کسب منابع بیشتر از کیک اقتصاد ایران باشد زیرا هیچ استنطاقی هم در کار نیست و پس از اصلاح رویه‌ها، کسی بر عملکرد سازمان حفاظت محیط زیست و کارنامه‌اش نظارتی ندارد اما آیا در این تغییرات، منافع ملی هم در نظر گرفته می‌شود؟