جنگ بدون گلوله

در حالی که سایه جنگ ایران و اسرائیل بر رسانه‌ها سنگینی می‌کند، موج اخبار جعلی در فضای مجازی، پیش از هر چیز روان جامعه را هدف قرار داده است.

بحران‌های امنیتی، به‌ویژه در خاورمیانه، همواره بستر شایعه‌سازی و گسترش فیک‌نیوزها بوده‌اند. در هفته‌های اخیر، با داغ‌شدن گمانه‌زنی‌ها درباره احتمال رویارویی دوباره نظامی ایران و اسرائیل، حجم شایعات، تحلیل‌های بی‌پایه و فیلم‌های جعلی در فضای مجازی فارسی‌زبان به‌طرز نگران‌کننده‌ای افزایش یافته است؛ روندی که بیش از آنکه به آگاهی کمک کند، روان جامعه را تحت فشار قرار داده است.

جنگ روایت‌ها؛ از واقعیت تا اضطراب

کانال‌های غیررسمی در تلگرام، توییتر و اینستاگرام با پخش ویدیوهای اغلب جعلی از حمله هوایی، انفجار در شهرهای ایران،هشدارهای ساختگی پدافند یا خبرهایی از آغاز دوباره حملات نظامی حس ناامنی روانی شدیدی در بخشی از جامعه ایجاد کرده‌اند.

کارشناسان رسانه معتقدند آنچه امروز در جریان است، نوعی «جنگ ادراکی» یا cognitive warfare  است؛ یعنی جنگی که نه با موشک و گلوله، بلکه با خبر و تصویر و تحلیل جعلی، ذهن مخاطب را هدف قرار می‌دهد.

فیک‌نیوز؛ از تهدید سیاسی تا بحران روانی

مشاوران سلامت روان گزارش داده‌اند مراجعه بیماران با علائمی مانند اضطراب بی‌دلیل، ترس از آینده و بی‌خوابی، هم‌زمان با شدت‌گرفتن شایعات جنگی افزایش یافته است.

بر اساس آنچه روانشناسان گفته‌اند در هفته‌های اخیر بسیاری از مراجعان، اخبار مربوط به جنگ را در فضای مجازی می‌خوانند و حتی بدون صحت‌سنجی، آن را باور می‌کنند. واکنش ها اما پس از خواندن خبرهای نادرست و به اصطلاح فیک در فضای مجازی آغاز می‌شود. ترس از آینده، نبود کنترل و احساس بی‌پناهی روانی، مهم‌ترین واکنش‌هاست. واکنش‌هایی که در طولانی مدت اثرات مخربی بر روان افراد بر جای می‌گذارد.

نوجوانان؛ قربانیان خاموش

نسل نوجوان، که بیشترین زمان را در شبکه‌های اجتماعی صرف می‌کند، در معرض آسیب‌های روانی بی‌شمار ناشی از شایعات جنگی قرار دارد. فیلم‌های گاها ساختگی از حملات نظامی، هشدارهای جعلی پدافندی یا تحلیل‌های بدبینانه از فروپاشی نظامی، باعث کاهش تمرکز، افزایش پرخاشگری و افت تحصیلی در این گروه شده‌اند. این موارد ممکن است موجب ترس از آینده، نگرانی برای خانواده و کشورشان شوند.

از سوی دیگر فیک نیوز باعث می‌شود نوجوانان نتوانند به راحتی بین اطلاعات درست و نادرست تمایز قائل شوند. این موضوع می‌تواند به کاهش اعتماد آنها به رسانه‌ها، دولت و حتی خانواده منجر شود. در نتیجه نوجوانان ممکن است به سمت منابع نامعتبر‌تر یا شبکه‌های اجتماعی ناامن کشیده شوند.

باید به این نکته هم توجه کرد که اخبار جعلی که حاوی پیام‌های خصمانه، نفرت‌انگیز یا تحریک‌آمیز هستند، می‌توانند احساسات منفی مانند خشم، نفرت و کینه را در نوجوانان تقویت کنند. این موضوع می‌تواند در برخی موارد به بروز رفتارهای خشونت‌آمیز یا پرخاشگرانه منجر شود.

رسانه رسمی؛ تنها سد معتبر در برابر موج شایعه

متأسفانه در بسیاری از موارد، سکوت یا تأخیر رسانه‌های رسمی در پاسخ‌گویی به شایعات، باعث تسلط روایت‌های دروغین بر ذهن افکار عمومی شده است. در این رابطه تقریبا تمام کارشناسان پیشنهاد می‌کنند تا در شرایط بحرانی ستادهای واکنش سریع رسانه‌ای ایجاد شود. وظیفه این ستادها ارائه اطلاعیه‌های شفاف، مختصر و پیوسته برای مقابله با اخبار جعلی است و البته لازم است که این ستادها با متخصصان سلامت روان برای مدیریت اضطراب جمعی همکاری نزدیکی داشته باشند.

کلام آخر اینکه تقابل ایران و اسرائیل، صرف‌نظر از ابعاد نظامی‌اش، به میدان اصلی جنگ روانی تبدیل شده است؛ جنگی که سلاحش نه موشک، بلکه فیک‌نیوز است.اگر در رابطه با این موضوعتن به اندازه لازم اطلاع رسانی و آگاهی سازی نشود، ترکش‌های روانی این جنگ ساختگی، می‌تواند آسیب‌هایی بسیار عمیق‌تر از درگیری نظامی واقعی بر پیکره جامعه وارد کند.