آزادی مطبوعات فقط یک شعار نیست و دست روزنامه نگار باید باز باشد

چندی پیش در پی انتشار مکان کاربران در فضای توییتر فارسی (ایکس) و موقعیت مکانی آنها موجی از خشم عمومی را نسبت به ساختار تبعیض‌آمیز دراستفاده از اینترت آزاد برانگیخت. معترضان بر این باورند که حق دسترسی به اینترنت آزاد ( اینترنت سفید) بخشی از حقوق شهروندی است که همه افراد جامعه باید از آن برخوردار باشند و نمی‎تواند مختص افرادی خاص باشد. به‎خصوص که این افراد همواره از طرفداران سرسخت فیلترینگ بوده اند. در همین راستا دفتر توسعه آموزش رسانه با دعوت از روزنامه نگاران، استادان و صاحبنظران این حوزه به نقد و بررسی این موضوع پرداخت.

این نشست تحت عنوان «اینترنت سفید؛ چالش ها و فرصت ها» با حضور بهروز بهزادی مدیر مسئول و سردبیر روزنامه اعتماد، دکتر اکبر نصراللهی استاد دانشگاه و رئیس دانشکده علوم اجتماعی ارتباطات و رسانه، و بیژن مقدم مدیر مسئول سایت تحلیلی وخبری الف روز دوشنبه 17 آذر ماه در محل این دفتر برگزار شد و بحث اینترنت سفید، فیلترینگ، و حق دسترسی به اینترنت آزاد از دید اصحاب رسانه مورد بحث قرار گرفت.  

دکتر اکبر نصراللهی استاد دانشگاه و رئیس دانشکده علوم اجتماعی ارتباطات و رسانه در ابتدای این نشست با اظهار تأسف از عدم حضور متولیان بحث فیلترینگ و نمایندگان آنها در این نشست گفت: حضور مسئولان در این نشست می‎توانست باب گفت و گو‌های بیشتری را باز کند. زیرا مسئول بخش مهمی از این مسائل و روشنگری‌ها به عهده شورای عالی فضای مجازی، دولت، مجلس و افرادی است که با صحبت‌های خود در جامعه محدودیت ایجاد کرده‌اند و گره این کار باید به دست آنها باز شود.  

وی افزود: من از ابتدا مخالف فیلترینگ و شیوه‌های اجرای آن در کشور بودم و در مصاحبه‌های قبلی خود قبل از فیلتر تلگرام و اینستاگرام همواره تأکید داشتم که این کار پر هزینه و غیرقابل اجراست. 

او با انتقاد از سیاست فیلترینگ گفت: فیلترینگ و محدودیت‌های آن نشان‌دهنده این است که این سیاست اجرا شده اما از سوی دیگر به دلیل  این محدودیت‌ها و استفاده از فیلترشکن، دسترسی مردم به مطالب فیلتر شده بیشتر شده و به نوعی فیلترینگ شکست خورده است.  اجرای این سیاست هزینه‌های امنیتی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی زیادی به کشور تحمیل کرد و تبعات فرهنگی بسیاری داشت که غیر قابل جبران است. به عنوان مثال در دوره کرونا و آموزش مجازی، بچه‌ها مجبور بودند برای آموزش درس‌های خود از اینترنت استفاده کنند و به دلیل استفاده از فیلترشکن توانستند به اطلاعات و محتواهای مختلفی که برای آنها ممنوع بود دسترسی پیدا کنند که تبعات منفی بسیاری داشت.  

وی افزود: مخالفت من با فیلترینگ به معنای بی‌قانونی و بی‌ضابطه‌گی در عرصه فضای مجازی نیست و به شدت با آن مخالفم. زیرا رویای اینترنت بدون فیلترینگ تاکنون در هیچ‌یک از کشورهای اروپایی و آمریکایی محقق نشده، البته فیلترینگ هست اما نوع فیلتر و زمان آن متفاوت است. این نوع از فیلترینگ یا در شرایط بحران صورت می‌گیرد و یا دسترسی بعضی از افراد به آن محدود می‌شود. اما این گونه نیست که به‌واسطه یک نسخه عمومی همه افراد جامعه را از دسترسی به اینترنت محروم کنند. 

این استاد دانشگاه ضمن دفاع از حق برخورداری خبرنگاران از اینترنت آزاد اظهار داشت: خبرنگاران مانند بسیاری از مشاغل حساس و غیر حساس، به واسطه وظایف و نقش‌هایی که دارند همانند پزشکان و ماشین‌های اورژانس نیاز دارند از یک سری لوازم، خدمات و تسهیلات برخوردار باشند تا بتوانند در خدمت‌رسانی موثر عمل کنند. به عنوان مثال ماشین اورژانس هنگام مأموریت اجازه دارد با سرعت زیاد حرکت کند و یا از خط ویژه استفاده کند. استفاده از این وسایل به معنی رانت و سو استفاده  نیست. همین‌طور در مورد افراد نظامی که وظیفه دفاع از میهن را بر عهده دارند باید سلاح و تجهیزات لازم در اختیار آنها گذاشته شود تا به وظایف خود عمل کنند و هیچ منتی بر سر آنها نیست. در مورد خبرنگاران نیز چنین است و نباید به دلیل استفاده از اینترنت آزاد که ابزار کار آنهاست به رانت و سوء‌استفاده متهم شوند. 

نصراللهی از افرادی انتقاد کرد که خبرنگار نیستند ولی در لوای خبرنگار جاسوسی می‌کنند و بیان کزد: خبرنگار در جنگ روایت‌ها و مقابله با جریان تحریف و خروج از محاصره تبلیغاتی مجبور است از اینترنت استفاده کند. هر کس به هر اندازه که در توان دارد باید از این امکانات برخوردار باشد و تلاش کند تا دیگران هم از این خدمات بهره‌مند شوند. بدون این ابزار خبرنگار نمی‌تواند با جریان تحریف مقابله کند. این خلاف عقل و منطق است. 

وی تاکید کرد: با تمام احترامی که برای دولتمردان قائل هستم اینها به جای شفاف‌سازی در مورد اینترنت سفید و تلاش برای رفع فیلترینگ ناکارآمد و فراهم کردن دسترسی همه افراد جامعه به اینترنت در شرایط بحرانی یا سکوت کردند و یا موضع سیاسی در پیش گرفتند. در نتیجه به جای اصلاح ساختاری، باعث شدند رئیس جمهور در سخنان خود از محدویت اینترنت سخن بگوید و همین امکانات اندک هم از خبرنگاران دریغ شود. این عدالت نیست که همه از امکانات مساوی برخوردار باشند، بلکه عدالت آن است که هر کس به اندازه نقشی که دارد از امکانات کشور استفاده کند. متأسفانه خبرنگاران و متولیان رسانه نیز به جای دفاع از خود منعلانه عمل کردند و منکر قضیه شده و سکوت اختیار کردند. 

بیژن مقدم مدیر مسئول سایت تحلیلی و خبری الف در سخنان خود به این واقعیت اشاره کرد که هیچ‌کس از تبعیض و بی‌عدالتی دفاع نمی‌کند. اینترنت آزاد یک خواست عمومی است اما عدالت مساوی با برابری نیست. این یک تفسیر غلط از عدالت است و جایگاه هر چیزی باید مشخص شود. توزیع امکانات و خدمات بر اساس نقش ها و وظایفی است که هر کس برعهده دارد و الزاماً به معنی بی‌عدالتی نیست. اینترنت پرسرعت و بدون فیلتر ابزار کار است. در سال های گذشته یکی از خواسته های مهم مدیران استفاده از اینترنت به عنوان ابزار کار بود. 

وی افزود: بین سیاست و اجرای سیاست همیشه فاصله وجود دارد و یک اجرای بد، سیاست را بدنام می‌کند مانند بحث خصوصی‌سازی که سیاست‌های آن ابلاغ شد ولی خوب اجرا نشد. حال اگر سیاست خوب اجرا نشود مسئول آن باید پاسخگو باشد. اگر اینترنت به افراد فاقد صلاحیت داده شده قابل پی‌گیری‌ست ولی نباید سفید را سیاه کرد.وی اظهار داشت : کامبیز نوروزی حقوقدان اصلاح طلب نیز  از زاویه دیگری به این موضوع پرداخته و از آن دفاع می کنند. در مجموع باید گفت بهره‌مندی افراد از اینترنت چپ و راست ندارد و باید از آن دفاع کرد. 

وی خاطرنشان کرد: تا امروز هیچ مقام مسئولی از فیلترینگ دفاع نکرده زیرا این کار به سود کاسبان فیلتر است و پیامدهای فرهنگی بسیاری دارد. 

بهروز بهزادی مدیر مسئول و سردبیر روزنامه اعتماد در ادامه این نشست گفت: به عقیده من روی این قضیه باید عمیق‌تر فکر کرد. قانون اساسی به آزادی مطبوعات اشاره می‌کند و من خیلی به آن اعتقاد دارم. آزادی مطبوعات فقط یک شعار نیست و دست روزنامه نگار باید باز باشد. قبل از اینترنت در اوایل انقلاب و پیش از انقلاب دست خبرنگار باز بود و می‌توانست به خیلی از اسناد دولتی دسترسی داشته باشد. روزنامه نگار حق داشت از مقامات پرسش کند و این یک امتیاز بود. من حتی از خیلی جاها مورد مواخذه قرار گرفتم اما حالا برای دادن اینترنت به خبرنگاران بازخواست شویم. 

وی تاکید کرد: به اعتقاد من فضای مجازی با فضای واقعی فرقی ندارد و در اخلاق و روش زندگی و برخورد با جامعه باید به یک صورت عمل کرد. اما چون فضای مجازی بازتر است مردم آزدانه‌تر حرف می‌زنند. از این رو به کسانی که به اینترنت خبرنگاران معترض هستند باید گفت محق‌ترین افراد جامعه همین خبرنگاران و روزنامه نگاران هستند و ما باید با مردم گفت و گو کنیم و این مسئله را با آنها در میان بگذاریم و نظرات‌شان را جویا شویم. 

پس از پایان بخش اول نشست، به حاضران فرصتی داده شد تا نقطه‌نظرها و پرسش‌های خود را مطرح کنند. 

یکی از حاضران پس از اعلام نارضایتی خود از تبعیض‌ها و بی‌عدالتی‌هایی که در جامعه به چشم می‌خورد، گفت که بسیاری از همین امکانات و ابزار کار، در اختیار افرادی قرار می‌گیرد که واجد آن شرایط نیستند، مثلا طرح ترافیک خبرنگاری که در بسیاری از اوقات در اختیار افرادی قرار داشت که اصلا خبرنگار نبودند. او سپس از استادان در مورد دسترسی آزاد شهروندان به اطلاعات پرسید، که ایشان نظر موافق خود را دال بر حق دسترسی آزاد مردم به اطلاعات اعلام کردند. او درنهایت نگاه مسئولان را به مردم، نگاه طبقاتی دانست و معتقد بود که مسئولان مردم را به‌اصطلاح صغیر و رشد نیافته در نظر می‌گیرند؛ که اصلا خوشایند نیست. 

در ادامه آقای خوش‌چهره، یکی دیگر از حاضران در نشست، معتقد بود که روزنامه‌نگاران قربانی فضای بیرونی هستند که به آنها تحمیل می‌شود و لازم است که آنها، بدون احساس گناه، اعتمادبه‌نفس خود را حفظ کرده و بدون توجه به پروپاگاندای رسانه‌هایی مانند ایران اینترنشنال ، رادیو فردا و ... از حق خود دفاع کنند. او گفت که خبرنگاران لازم است به مردم این آگاهی را بدهند که اینترنت سفید برای خبرنگاران امتیاز نیست، بلکه ابزاری و ادوات کار او است و از آن برای احقاق حقوق خود مردم استفاده می‌شود.

خانم مومنی هم از برخوردهای تند مردم و اتهام‌هایی که متوجه او و همکارانش است، گفت. 

دکتر سلیمی، مهمان دیگر نشست، بالابردن سواد رسانه‌ای، سواد هوش مصنوعی و ... مردم و مسئولان را یادآوری و درخواست کردند که به جای صرف انرژی و هزینه برای فیلترینگ و حاشیه‌های آن، تلاش کنیم تا با آموزش انواع سواد از دوره ابتدایی مردم را برای مواجهه با فضای مجازی آماده کنیم و مدیریت آن را به عهده خود مردم بگذاریم. 

دکتر شاه‌منصوری هم از قانون و مقررات انتقاد کرد و ضمن اعتراض به طولانی شدن قانون‌گذاری در مجلس گفت که قانون‌گذاری باید با توجه به فرهنگ و وضعیت هر جامعه‌ای صورت گیرد. گاهی قوانین سیزده، چهارده سال در راهروهای مجلس مانده و هنوز تصویب نشده است. 

دکتر نصراللهی: حق دانستن مردم و دسترسی آزاد به اطلاعات نباید باعث شود که حق دیگری از مردم، که امنیت روحی و روانی است، فراموش شود.

نصرالهی در آغاز بخش دوم سخن خود گفت که قصد دارد به راهکارها بپردازد. او در مرحله اول پیشنهاد کرد که آقای پزشکیان، به‌جای سیاه‌کردن سیم‌کارت‌های سفید‌، باید با توجه به شرایط فعلی (محدودیت خبرنگاران در بهره‌مندی از اینترنت و امکانات، شراط جنگ روایت‌ها، مقابله با گردونه تحریف، خروج از محاصره تبلیغاتی) به نظر کارشناسان مراجعه کنند و از درستی راهکار خود مطمئن شوند. 

نکته دوم اینکه، در خارج هم محدودیت‌هایی هست؛ در کل قانون محدودیت‌هایی را ایجاد می‌کند، ولی هدف قانون محدودیت نیست، بلکه در قانون منافع کودکان، منافع ملی و اکثریت مردم مهم است؛ که می‌تواند باعث نارضایتی عده دیگری شود و ادامه داد که توجه به یک حق، نباید باعث تضییع حق دیگری شود. حق دانستن مردم و دسترسی آزاد به اطلاعات نباید باعث شود که حق دیگری از مردم، که امنیت روحی و روانی است، فراموش شود. الان ذائقه رسانه‌ای مردم تغییر پیدا کرده و مصرف رسانه آنان به فضای مجازی منتقل شده است؛ ما باید جایی باشیم که جنگ در آن جریان دارد. حاکمیت و دولتمردان، با محدودکردن اینترنت و شبکه‌های اجتماعی باعث شدند تا  جریان تحریف و رسانه‌های معارض به امنیت روانی مردم تعرض و سونامی اخبار دروغ منتشر کنند. مردم همان‌طور که در زمینه حفظ تمامیت ارضی کشور از حاکمیت مطالبه می‌کند، در مورد حق امنیت روحی روانی هم باید مطالبه کند.

حکمرانی فضای مجازی موضوع اصلی است و فیلترینگ یک موضوع فرعی و بخشی از حکمرانی فضای مجازی شمرده می‌شود

این رییس دانشکده علوم اجتماعی، ارتباطات و رسانه، در نکته سوم سخنان خود یادآوری کرد که حکمرانی فضای مجازی موضوع اصلی است و فیلترینگ یک موضوع فرعی و بخشی از حکمرانی فضای مجازی شمرده می‌شود. ما درواقع، به تدوین قوانین و مقررات یا مدل حکمرانی فضای مجازی نیاز داریم. اگر این مدل اجرا شود، سواد رسانه‌ای هم در آن جای می‌گیرد تا مردم، خودشان بتوانند با برخورد انتقادی و فعال با پیام‌ها و اخبار منفی، انگیزه تولیدکنندگان و منابع اخبار را کشف کنند. 

او در نکته آخر صحبت خود گفت ما ساختارها، تشکیلات و سازمان‌ها را داریم، ولی یا ناکارآمدند یا کارآیی ندارند. او برخی از این تشکیلات را نام برد و بیان کرد که ما بیست دستگاه متولی قانون‌گذاری و نظارت و اجرا داریم، ولی در عمل گویا نداریم، زیرا هیچ‌یک از آنها به‌موقع کاری را انجام نمی‌دهند. کنشگری فضای مجازی، به‌مراتب، پویاتر از این نعادها و سازمان‌هاست. 

اگر ما به دنبال مرجعیت رسانه‌ای هستیم، لازم است رسانه داخلی قدرتمند بشود

در ادامه نشست، مقدم نحوه مواجهه ما با پدیده‌های جدید را در سه نگاه توصیف کرد. در نگاه اول، به دلیل بعضی از ارزش‌ها و مبانی دینی و تفکرات غلط، مواجهه ما با پدیده‌های جدید حذفی و مقاومت سخت در مقابل آن است. نگاه دوم این است که ما بعد از مدتی که به آن پدیده رسیدیم، فرصتی به آن بدهیم و از آن بهره بگیریم. در نگاه سوم، پدیده جدید را بومی‌سازی و از آن استفاده کنیم(مواجهه با ویدئو، ماهواره و ...). 

الان نسبت به فضای مجازی در مرحله دوم و سوم هستیم. واقعیت این است که این فضا برای همه، چه آنهایی که می‌خواهند کار انقلابی کنند، چه آنهایی که می‌خواهند کار ضد انقلابی کنند، یک فرصت است و این فضا ابزار هر کاری را به ما می‌دهد؛ بنابراین ما باید مانند یک فرصت به آن نگاه کنیم. 

مدیرمسئول پایگاه خبری تحلیلی الف، ضمن برشمردن ویژگی‌های فضای مجازی، مانند پیچیدگی، فراگیر و فرامرزی بودن، گفت که کسانی که قصد قانونگذاری دارند باید بدانند که با یک ساختار بسیار پیچیده طرف هستند و در این ساختار پیچیده هر کس در فضای خودش قرار گرفته و صدای کسی هم به او نمی‌رسد. او ادامه داد ما باید این پدیده را با تمام مختصاتش بشناسیم و افراد به جای مخالفت قانون مناسب، درست و جدید را تعیین کنند تا از این حاشیه‌ها دور بمانیم. 

او در ادامه بیان کرد که لازم است دولت در مورد قوانین جدی‌تر باشد. مثلا لایحه مربوط به مقابله با اخبار دروغین و همین‌طور نظام جامع رسانه‌ای را، پس از کارهای کارشناسی و دفاع در مجلس، پس گرفت؛ در حالی که متوسط قوانین مرتبط با رسانه ما برای 12 تا 15 سال قبل است. دولت باید در هر زمینه‌ای، ابتدا کارشناسی کند و به نظر کارشناسان احترام بگذارد و پس از آن در مسیر اجرا هم اشتباهات را اصلاح کند. 

نکته بعدی اینکه اگر ما به دنبال مرجعیت رسانه‌ای هستیم، لازم است رسانه داخلی قدرتمند بشود و این قدرت باید از ابعاد متعددی باشد، اعم از اقتصادی، وجوه فرهنگی و حتی خود ساختار، یکی هم همین که ابزار را در اختیار داشته باشد.

در مورد بحث شفافیت، لازم است کسی که در فضای مجازی کاری انجام می‌دهد، لوازمش را هم رعایت کند. مقدم در ادامه گفت گاهی در فضای مجازی لازم است چند روز وقت بگذاری تا حتی مدیر بعضی سایت‌های خبری را پیدا کنیم. برای این فضا هم باید، مانند روزنامه، شناسنامه‌ وجود داشته باشد. الان، به دلیل اینکه قانون مشخصی نداریم، حتی قاضی هم نمی‌تواند حکم صادر کند. مجازی هم یک دادگاه تخصصی داشته باشد. 

او در آخر صحبت خود افزود، اگر آقای رییس‌جمهوربخواهد به ساختار و قانون وفادار باشد، نمی‌تواند چیزی را که گفتند، با یک دستور بردارند. او قصد دارد که در ساختار حرکت کند و ساختار هم در حال حرکت است؛ ایشان سعی دارد که از همین ساختار این قانون را بیرون بیاورند. 

اینترنت به افسر جنگ شناختی احتیاج دارد

در آخر اقای بهزادی، ضمن یادآوری این موضوع که گذشته از خبرنگاران، بسیاری از مشاغل دیگر نیز به اینترنت نیاز دارند گفت ولی دوستانی هم معتقدند که اگر اینترنت باز باشد، ممکن است جاسوسی هم در آن اتفاق بیفتد، یا دشمن تاثیرگذار شود. 

او ادامه داد اینترنت به افسر جنگ شناختی احتیاج دارد تا جلوی این مسائل را بگیرد؛ این افسر باید اگر حمله‌ای اتفاق افتاد، دفاع کند و این، به روزنامه‌نگار، پزشک یا هرکس دیگری که از اینترنت استفاده می‌کند، ربطی ندارد. 

این مدیرمسئول و سردبیر گفت که روزنامه‌نگاران تحت فشارهای بسیاری هستند که البته ناشی از فرهنگ ایرانی است و لازم است که این فرهنگ عوض شده و شغل روزنامه‌نگاری و رسانه به‌رسمیت شناخته شود. ما روزنامه‌نگاران باید در تصویب قانون، قانون رسانه یا هر چیز دیگری فشار بیاوریم و این برای خدمت به این مملکت و آینه بودن روزنامه است که ذات روزنامه‌نگاری است.