آلودگی هوا به جنگل‌های هیرکانی هم رسیده است
تحریریه آوش/ آلودگی هوا دیگر مختص تهران و خوزستان و مشهد نیست. حالا جنگل‌های هیرکانی و شهرهای شمالی هم گرفتار آلودگی هوا شده‌اند. در این گزارش یک کارشناس محیط‌زیست در این رابطه توضیح می‌دهد.
چند روزی است که شمال ایران، منطقه‌ای که همیشه به هوای پاک، باران‌های فراوان و پوشش سبز و انبوهش مشهور بوده، با وضعیتی تازه و نگران‌کننده روبه‌رو شده است. شاخص‌های کیفیت هوا در چندین شهر مازندران و گلستان از محدوده سالم عبور کرده و به سطحی رسیده‌اند که برای گروه‌های حساس خطرناک و برای جامعه نگران کننده محسوب می‌شود. این رخداد بسیاری را شگفت زده کرده؛ چرا که تصور عمومی همواره این بوده که شمال ایران یکی از کم‌آلوده‌ترین مناطق کشور است. پرسش اصلی اما این است که چه عواملی باعث شده‌اند حتی این منطقه نیز از هجوم آلاینده‌ها در امان نماند.
این گزارش با مرور داده‌های معتبر، بررسی علل، تحلیل پیامدها و بازتاب سخنان یک کارشناس محیط زیست، تصویری دقیق‌تر از وضعیت کنونی ارائه می‌دهد.
وضعیت فعلی آلودگی هوا در شمال ایران
داده‌های پایش هوا طی روزهای اخیر نشان می‌دهد که شاخص کیفیت هوا در برخی شهرهای شمالی از مرز وضعیت سالم عبور کرده و وارد محدوده ناسالم برای گروه‌های حساس شده است. در ساری شاخص به حدود ۸۱ رسیده و در شهرهای دیگر مانند آمل و چالوس نیز اعداد بین ۶۰ تا ۹۰ ثبت شده است. در برخی گزارش‌ها حتی اشاره شده که مازندران برای نخستین بار به صف استان‌های آلوده کشور پیوسته است. این تغییرات البته در ساعات مختلف روز نوسان داشته، اما آنچه مشخص است این است که منطقه با یک دوره ناپایدار از نظر کیفیت هوا روبه‌رو شده که چند روزی ادامه یافته است.
این وضعیت برای منطقه‌ای که همیشه به‌عنوان نقطه امن کیفیت هوا شناخته می‌شد، نشانه از یک تغییر بزرگ در الگوی آلودگی کشور دارد.
دلایل افزایش آلودگی هوا
به‌رغم تصور عمومی، شمال ایران نیز میزبان منابع متعدد آلاینده است و مجموعه‌ای از عوامل طبیعی و انسانی در کنار هم این وضعیت را رقم زده‌اند. سهم خودروها و منابع متحرک همچنان بسیار بالاست و بررسی‌ها نشان می‌دهد که در ایران حدود ۸۰ درصد آلودگی هوا از همین منابع ناشی می‌شود. محورهای هراز، فیروزکوه و چالوس از پرترددترین مسیرهای کشور هستند و میزان تردد در آنها اغلب فراتر از ظرفیت اکولوژیک منطقه است.
عوامل اقلیمی هم نقشی جدی دارند. در روزهای بدون باد، با رطوبت بالا یا سکون هوا، آلاینده‌ها امکان خروج از لایه‌های پایینی جو را پیدا نمی‌کنند و در منطقه حبس می‌شوند. ویژگی‌های جغرافیایی مسیرهای کوهستانی نیز به انباشت آلاینده‌ها کمک می‌کند. در کنار این‌ها، ورود ریزگرد از خارج مرزها نیز نقش دارد. مطالعات علمی نشان داده‌اند که طوفان‌های غبار از سمت ترکمنستان می‌توانند کیفیت هوا را در گلستان و مازندران به‌شدت کاهش دهند.
هراز، معادن و آلودگی پنهان
رضا ساکی، کارشناس محیط زیست، با توضیح یکی از عوامل کمتر دیده شده آلودگی شمال کشور می‌گوید دره هراز یکی از نقاط مهم در ایجاد غبار در منطقه است. او توضیح داد که در این دره، از محدوده گزنک تا آمل، ده‌ها معدن فعال وجود دارد و زمانی که باد شدید در این مسیر می‌وزد، همه این معادن به کانون‌هایی تبدیل می‌شوند که حجم زیادی غبار تولید می‌کنند. به گفته او این غبار به صورت مستقیم بر سر مردم آمل، شهرهای اطراف و بر تاج درختان هیرکانی می‌ریزد.
ساکی افزود که مسئله فقط سلامت انسان نیست و این حجم غبار می‌تواند به درختان جنگل هیرکانی آسیب بزند و آنها را دچار تنش و ضعف کند. او با اشاره به وضعیت خودروهای سنگین در محورهای شمالی نیز گفت تقریبا تمام کامیون‌ها و تریلی‌هایی که در جاده‌های هراز و فیروزکوه تردد می‌کنند بد می‌سوزند و دود بسیار غلیظی از آنها خارج می‌شود. او تاکید کرد که کسانی که در این مسیرها رانندگی می‌کنند به‌خوبی می‌دانند پشت سر این خودروها حرکت کردن چقدر دشوار است.
او با یادآوری اینکه آلودگی هوای شمال کشور مسئله امروز و دیروز نیست، گفت سال گذشته نیز در محدوده چالوس چند روز هوا در وضعیت بسیار بدی قرار داشت و از مرزن‌آباد هم آلودگی قابل مشاهده بود. ساکی عواملی مثل سوخت بی‌کیفیت، فعالیت معادن، کوره‌های زغالی، زباله‌سوزها و حجم بسیار زیاد مسافران را نیز از عوامل تشدید آلودگی دانست.
اوهمچنین توضیح داد که در روزهای تعطیل، وقتی جاده‌ها سنگین و هوا پایدار است، آلاینده‌ها محبوس می‌شوند و به‌سرعت غلظت آلودگی بالا می‌رود. به گفته او ریزگردهایی که از ترکمنستان وارد می‌شوند نیز به این وضعیت دامن می‌زنند و گلستان و مازندران بیشترین تاثیر را از این جریان‌ها می‌گیرند.
ساکی در پایان هشدار داد که شمال ایران اکنون با مسئله‌ای چندوجهی روبه‌روست و حل آن نیازمند سال‌ها تلاش است. به گفته او تا زمانی که معادن دره هراز فعال‌اند و شرایط تردد در محورهای ورودی آمل به همین شکل ادامه دارد، باید انتظار روزهایی با آلودگی بیشتر از آنچه در هفته گذشته دیده شد را هم داشت.
پیامدهای گسترده آلودگی هوا
آلودگی هوا تنها یک مسئله تنفسی نیست و پیامدهای گسترده‌ای دارد. مطالعات علمی نشان می‌دهد که بار اقتصادی آلودگی هوا در ایران سالانه حدود ۱۳ میلیارد دلار است و در شمال ایران این هزینه به شکل‌های متفاوتی نمایان می‌شود. کاهش کیفیت هوای منطقه بر گردشگری اثر مستقیم دارد، به ویژه که بخش بزرگی از اقتصاد مازندران و گلستان به حضور مسافران وابسته است. کاهش دید، افزایش بیماری‌های قلبی و ریوی، اختلال در فعالیت‌های روزمره و اثر منفی بر کشاورزی و جنگل‌های هیرکانی از پیامدهای جدی این وضعیت است.
چند روز آلودگی؟
بررسی گزارش‌ها نشان می‌دهد که این شرایط در شمال کشور حدود سه تا هفت روز ادامه داشته و در این بازه شاخص کیفیت هوا بارها وارد محدوده ناسالم برای گروه‌های حساس شده است. این بدان معناست که منطقه با یک رخداد کوتاه‌مدت روبه‌رو نیست، بلکه درگیر یک وضعیت ناپایدار است که می‌تواند به تدریج به یک الگوی تکرارشونده تبدیل شود.
راهکارها و ضرورت اقدام فوری
کارشناسان معتقدند که برای کنترل آلودگی هوا در شمال کشور باید مجموعه‌ای هماهنگ از اقدامات کوتاه مدت و بلند مدت اجرا شود. کاهش تردد خودروها، نظارت بر سوخت، کنترل معادن و فعالیت کوره‌های زغالی، تقویت حمل‌ونقل عمومی، توسعه ایستگاه‌های پایش و اجرای دقیق قانون هوای پاک از جمله اقداماتی است که می‌تواند وضعیت را بهتر کند. با این حال حل ریشه‌ای این مسئله نیازمند همکاری چند دستگاه و تعهد طولانی‌مدت است.
در آخر لازم به ذکر است، هوای شمال ایران امروز دیگر مانند گذشته تضمین‌شده و پاک نیست. ترکیبی از عوامل انسانی و طبیعی از معادن هراز تا خودروهای سنگین، از ریزگردهای خارجی تا سوخت بی‌کیفیت، منطقه‌ای را که همواره به‌عنوان ریه تنفسی کشور شناخته می‌شد با وضعیتی جدید روبه‌رو کرده است. اگر اقدام جدی و فوری انجام نشود، این بحران می‌تواند سلامت مردم، اقتصاد محلی و جنگل‌های هیرکانی را با خطرهای بلندمدت مواجه کند. اکنون زمان آن است که هشدارها جدی گرفته شود و رویکردهای تازه‌ای برای حفاظت از شمال ایران در دستور کار قرار گیرد.
