اوپک در ۶۵ سالگی در برابر چالش‌ها چه می‌کند؟
درحالی که اوپک ۶۵ ساله شده،چالش هایی چون ظهور انرژی های نو و گمانه زنی ها برای پایان عصر انرژی های فسیلی وبحران های سیاسی ونظامی از جمله در خاورمیانه وغرب آسیا،چالش های تازه ای را برای این سازمان قدیمی ایجاد کرده که مقابله با آن نیازمند تغییر رویکرد است.
روزنامه اطلاعات در گزارشی نوشت:
دهم تا چهاردهم سپتامبرهرسال برای اهالی صنعت نفت یادآور تشکیل اوپک است؛ سازمانی که در سال ۱۹۶۰ از دل اعتراض به شرکتهای چندملیتی متولد شد و خیلی زود به بازیگری مهم در عرصه بازار انرژی تبدیل شد. اما اوپک چگونه تشکیل شد و چه نقشی در تحولات جهانی ایفا کرد؟ آیا با گذشت ۶۵ سال از تأسیس، این سازمان هنوز هم کارایی دارد؟
سازمان کشورهای صادرکننده نفت با سرواژه اُپِک (OPEC) ، یک کارتل بین‌المللی نفتی است که با گردهمایی کشورهای پادشاهی پهلوی ایران، جمهوری بعثی عراق، پادشاهی کویت، پادشاهی متحده ونزوئلا و پادشاهی عربستان سعودی پدید آمده‌است. ستاد بین‌المللی اوپک در آغاز بنیان‌گذاری در سال ۱۳۳۹ در ژنو سوئیس بود و در سال ۱۳۴۴ خورشیدی به شهر وین اتریش جابجا شد.
در سال پایانی دهه‌ی ۱۳۳۰ بهای نفت دو بار کاهش یافت ، کشورهای نفتی که برنامه توسعه اجتماعی و اقتصادی در دست داشتند با مشکلات مالی وبودجه ای برای اجرای این برنامه ها مواجه شدند. این مشکلات، این کشورها را به این نتیجه رساند که نیاز به یک حرکت جمعی دارند؛ چون شرکتهای نفتی هماهنگ عمل می‌کردند.
در سپتامبر ۱۹۶۰ دولت تازه تاسیس عراق ، کشورهای ایران، کویت، عربستان سعودی، و ونزوئلا را به نشستی در بغداد دعوت کرد تا در مورد کاهش قیمت مواد خام تولید شده توسط کشورهای متبوع خود به مذاکره بپردازند.
این کشورها با هدف محافظت از منافع خود اقدام به بنیان‌گذاری سازمان واحدی کردند که به اختصار «اوپک» نامیده شد. این سازمان در راستای دفاع شرکتهای بزرگ نفتی مشهور به «هفت خواهران» پدید آمد که به دلیل در اختیار داشتن فناوری تولید نفت و تسلط بر شبکه ترابری نفت خام، از افزایش قیمت نفت جلوگیری می‌کردند و ارزش آن را به صورت مصنوعی در بازار پایین نگه می‌داشتند.
بنیان‌گذاری اوپک، جان تازه‌ای به همگرایی کشورهای جهان سوم و ایجاد قدرت چانه‌زنی در برابر کشورهای ثروتمند بخشید؛ زیرا در آن هنگام، بیشتر کشورهای جهان سوم، چیزی جز مواد خام برای صادرات نداشتند.
دکترفؤاد روحانی از ایران نخستین دبیرکل اوپک بود و به مدت سه سال این سمت را بر عهده داشت.
در دهه‌های اخیر شمار کشورهای صادرکننده نفت که خارج از اوپک قرار گرفته‌اند رو به افزایش بوده و اوپک مجبور است که برای حفظ بهای نفت خام با آن‌ها که در صدرشان روسیه قرار گرفته‌است، کنار آید. با این وجود، دولت‌های عضو اوپک که سران برخی از آن‌ها وابستگی‌های خارجی دارند با سایر اعضای این سازمان هماهنگی کامل ندارند.
در کنار این درحالی که اوپک ۶۵ ساله شده،چالش هایی چون ظهور انرژی های نو و گمانه زنی ها برای پایان عصر انرژی های فسیلی وبحران های سیاسی ونظامی از جمله در خاورمیانه وغرب آسیا،چالش های تازه ای را برای این سازمان قدیمی ایجاد کرده که مقابله با آن نیازمند تغییر رویکرد است.
حجت‌الله غنیمی‌فرد، رئیس پیشین دپارتمان مطالعات نفتی اوپک و مدیر پیشین امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران در این باره به شانا می گوید:اوپک مالک حدود ۵/۷۹ درصد از ذخایر نفت جهان است که ۲/۶۷ درصد آن در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا قرار دارد. در زمان تأسیس اوپک، مقدار تولید اعضا با توجه به مقدار مصرف نفت در جهان به‌ویژه در کشورهای صنعتی تعیین‌کننده بود و قدرت چانه‌زنی به مراتب بیشتری نسبت به اکنون داشت.
وی ادامه می دهد:البته دارا بودن این حجم از ذخایر در کنار مزایای اقتصادی، گاه سبب فشار و حمله کشورهای مصرف‌کننده نفت شده است. در مقاطع مختلف تاریخ، حتی میان اعضای اوپک درگیری‌هایی به‌وجود آمد و همین مسئله فرصتی برای کشورهای مصرف‌کننده نفت ایجاد کرد تا از اختلاف‌ها بهره ببرند و با تضعیف اوپک، منافع بیشتری به‌دست آورند.
مدیر پیشین امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران تأکید می کند: نگاهی به تاریخ نشان می‌دهد در دوره‌هایی که اعضا همبستگی داشتند، اوپک جایگاه قوی و قدرت چانه‌زنی قابل توجهی داشت. با این حال اختلاف‌های داخلی و فشار کشورهای مصرف‌کننده، گاهی سبب تضعیف سازمان شده است.
غنیمی‌فرد با اشاره به بحران نفتی ۱۹۷۳ به‌عنوان یکی از مقاطع مهم اوپک در طول تاریخ ، تصریح می کند: در آن سال‌ها، جنگ‌های متعددی میان کشورهای عربی و رژیم صهیونیستی سبب شد فاصله میان برخی کشورهای تولیدکننده نفت در اوپک افزایش یابد. برای نمونه ایران در دوران سلطنت پهلوی دوم با وجود تصمیم اعضای اوپک مبنی بر محدود کردن صادرات نفت، به رژیم صهیونیستی نفت صادر می‌کرد. این مسائل نشان می‌دهد تصمیم‌های سیاسی و منطقه‌ای، همواره بر تعاملات اوپک و قدرت چانه‌زنی آن تأثیرگذار بوده است.
آیا اوپک هنوز هم اثرگذار است؟
مدیر پیشین امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران در خصوص جایگاه کنونی اوپک در صنعت نفت جهان می گوید: باید در نظر داشت اکنون سهم تولید اوپک از نفت جهان حدود ۴۰ درصد است که بخشی از آن برای مصرف داخلی است و مابقی صادر می‌شود.
در واقع آنچه برای مذاکرات و همکاری‌های بین‌المللی تعیین‌کننده است، مقدار صادرات است. از طرف دیگر، کاهش سرانه مصرف نفت در جهان، همچنین کاهش وابستگی کشورهای صنعتی به نفت اوپک، همگی بر کاهش قدرت این سازمان اثرگذار بودند.
غنیمی‌فرد ادامه می دهد: بزرگ‌ترین خطری که اوپک را تهدید می‌کند این است که سازمان در بررسی‌ها و تصمیم‌گیری‌های خود به مشکلات مصرف‌کنندگان (کشورهای صنعتی و غیر صنعتی) کمتر توجه کند و فقط منافع تولیدکنندگان را در نظر گیرد.
وی با اشاره به تشکیل اوپک‌پلاس به‌عنوان آخرین اقدام شاخص اوپک، بیان می کند: در سال ۲۰۱۷ اوپک با همکاری کشورهای غیرعضو، ائتلاف اوپک‌پلاس را شکل داد تا تولید نفت را هماهنگ کند. هدف از این اقدام، جلوگیری از نوسان‌های شدید قیمت، تأمین نیاز بازار و حفظ منافع تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان بود. اکنون می‌توان گفت تصمیم‌های اوپک‌پلاس بر اوپک فائق آمده است.
رئیس پیشین دپارتمان مطالعات نفتی اوپک در خصوص اینکه آیا احتمال دارد پنج کشور مؤسس اوپک، روزی از این سازمان خارج شوند، می افزاید: رابطه این پنج کشور در حوزه نفت و مسائل مرتبط با آن بسیار خوب بوده است، حتی در سال‌هایی که رابطه ایران با عربستان سعودی به سخت‌ترین شکل خود رسیده بود، بنده در دبیرخانه حضور داشتم و شاهد بودم در صحبت‌های غیررسمی میان بالاترین مقام‌های کشورها از ایران به‌عنوان کشوری مورد اطمینان یاد می‌کردند و از لزوم حل مسائل سیاسی سخن می‌گفتند و تأکید داشتند که این مشکلات نباید بر تعاملات اوپک بازتاب داشته باشد.
در نتیجه من فکر نمی‌کنم هیچ‌یک از مؤسسان از اوپک خارج شوند.غنیمی‌فرد در خصوص اعضای اوپک توضیح می دهد: برخی اعضای کنونی اوپک در کمتر از ۱۰ سال گذشته وارد این سازمان شده اند که تولید نفت کمی دارند و به نظر می‌آید بیشتر به دلایل سیاسی به عضویت اوپک پذیرفته شدند.
برخی کشورها نیز در طول تاریخ به این سازمان پیوسته‌اند و بعداً خارج شده‌اند؛ ازجمله اندونزی که به مصرف‌کننده خالص نفت تبدیل شد و قطر که به دلیل کاهش تولید و دلایل سیاسی - اقتصادی تصمیم گرفت عضویت خود را پایان دهد.
وی تصریح می کند: اوپک با وجود چالش‌های سیاسی، جنگ‌ها، تحریم‌ها و تغییرات عضویت، همچنان نقش مهمی در بازار جهانی نفت دارد و بخش مهمی از تاریخ و اقتصاد انرژی جهان را شکل داده است.
معتقدم در صورت اتخاذ تصمیم‌های معقول در خصوص نفت و دانستن جایگاه واقعی آن در مجموعه سبد انرژی جهان طی سال‌های آتی، اوپک در ۳۰ سال آتی نیز جایگاه رفیعی خواهد داشت.
