«آموزش مدرسه ای» زیر فشار تورم و گرانی

روزنامه آرمان امروز در گزارشی نوشت:

سال تحصیلی ۱۴۰۴-۱۴۰۵ در ایران با چالش‌ها و فرصت‌های متعددی در حوزه اقتصاد آموزش آغاز شده است. آموزش و پرورش به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی، نقشی کلیدی در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور ایفا می‌کند. با این حال، مشکلات ساختاری، کمبود بودجه، نابرابری‌های آموزشی و تأثیرات فقر اقتصادی بر نظام آموزشی، وضعیت پیچیده‌ای را برای اقتصاد مدرسه در سال جاری رقم زده است.

بودجه آموزش و پرورش: محدودیت‌ها و چالش‌ها

بودجه آموزش و پرورش در ایران همواره یکی از موضوعات بحث‌برانگیز بوده است. بر اساس گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، بودجه تخصیص‌یافته به آموزش و پرورش در سال‌های اخیر به دلیل افزایش جمعیت دانش‌آموزی و کاهش سرانه واقعی، با کسری مواجه بوده است. در سال ۱۴۰۴، با وجود افزایش اسمی بودجه، ارزش واقعی آن به دلیل تورم بالا (که بر اساس برخی گزارش‌ها به بیش از ۲۰۰ درصد در سال‌های اخیر رسیده است) کاهش یافته است.

این کاهش بودجه منجر به کمبود معلم، تراکم بالای کلاس‌ها و ناکافی بودن امکانات آموزشی، به‌ویژه در مناطق محروم، شده است. به عنوان مثال، در مناطق روستایی، بسیاری از مدارس از کمبود آب لوله‌کشی، برق و امکانات اولیه رنج می‌برند. همچنین، گزارش‌ها نشان می‌دهند که سرانه دانش‌آموزی در ایران در مقایسه با کشورهایی مانند کانادا (با سرانه ۱۱,۲۰۷ دلار برای هر دانش‌آموز) بسیار پایین‌تر است.

وزارت آموزش و پرورش اعلام کرده است که در سال ۱۴۰۴، حدود ۳۰ هزار معلم جدید استخدام خواهد شد، اما این تعداد همچنان پاسخگوی کمبود معلم در مناطق محروم نیست. این کمبود به‌ویژه در مناطق روستایی و حاشیه‌ای، که حدود ۶۰ درصد دانش‌آموزان در مدارس دولتی تحصیل می‌کنند، مشهود است.

نابرابری آموزشی و طبقاتی شدن مدارس

یکی از مهم‌ترین چالش‌های اقتصاد مدرسه در سال ۱۴۰۴، طبقاتی شدن نظام آموزشی است. احسان عظیمی‌راد، سخنگوی کمیسیون آموزش مجلس، اظهار داشته که میانگین معدل دانش‌آموزان در مناطق مرفه مانند منطقه ۶ تهران حدود ۱۶ است، در حالی که در مدارس دولتی مناطق محروم، این معدل به حدود ۵ می‌رسد. این شکاف نشان‌دهنده نابرابری عمیق در دسترسی به آموزش باکیفیت است.

در سال ۱۴۰۳، از ۱۰ نفر برتر کنکور سراسری، تنها یک نفر از مدارس دولتی بود و اکثر رتبه‌های برتر از مدارس سمپاد (سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان) بودند. این موضوع نشان می‌دهد که مدارس غیرانتفاعی و خاص، که عمدتاً در اختیار خانواده‌های مرفه هستند، دسترسی بهتری به منابع آموزشی و معلمان باکیفیت دارند. این روند به افزایش شکاف طبقاتی در آموزش منجر شده و فرصت‌های برابر برای دانش‌آموزان مناطق محروم را محدود کرده است.

علاوه بر این، گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که در سال تحصیلی ۱۴۰۳-۱۴۰۲، بیش از ۹۲۸ هزار دانش‌آموز از تحصیل بازمانده‌اند، که این تعداد نسبت به سال قبل بیش از ۲۰۰ هزار نفر افزایش یافته است. فقر اقتصادی، به‌ویژه در مناطق محروم، مهم‌ترین عامل این بازماندگی از تحصیل است. کودکان خانواده‌های کم‌درآمد، به‌ویژه در مقطع متوسطه دوم، اغلب به دلیل نیاز به کار در بخش‌های کشاورزی یا صنعتی از تحصیل بازمی‌مانند.

عملکرد تحصیلی و چالش‌های کیفی

عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان ایرانی در سال‌های اخیر روند نزولی داشته است. بر اساس نتایج آزمون تیمز (TIMSS) ۲۰۲۳، ایران در ریاضی پایه چهارم از میان ۶۴ کشور، رتبه ۵۴ را کسب کرده و نمره ۴۲۰ را در مقایسه با میانگین جهانی ۵۰۰ به دست آورده است. همچنین، در آزمون پرلز (PIRLS) که سواد خواندن را می‌سنجد، عملکرد دانش‌آموزان ایرانی از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۱ رو به کاهش بوده است.

نتایج کنکور سراسری نیز نشان‌دهنده وضعیت نگران‌کننده‌ای است. در کنکور ۹۸، میانگین درصدها در دروس عمومی و تخصصی زیر ۲۰ درصد بود، و در سال‌های اخیر، ۸۰ درصد داوطلبان عملکردی پایین‌تر از حد متوسط داشته‌اند. این افت عملکرد به عواملی مانند کمبود امکانات آموزشی، تراکم بالای کلاس‌ها و روش‌های تدریس سنتی نسبت داده می‌شود.

علاوه بر این، گزارش‌ها نشان می‌دهند که نظام آموزشی مبتنی بر حفظ‌محوری و تمرکز بر کلاس‌های کنکور، مهارت‌های زندگی و آمادگی برای بازار کار را در دانش‌آموزان تقویت نمی‌کند. این موضوع باعث شده که بسیاری از فارغ‌التحصیلان فاقد مهارت‌های لازم برای جذب در مشاغل مناسب باشند.

تأثیرات اجتماعی و اقتصادی فقر بر آموزش

فقر اقتصادی یکی از موانع اصلی دسترسی به آموزش باکیفیت در ایران است. بیش از ۳۰ درصد جمعیت ایران زیر خط فقر زندگی می‌کنند، و این موضوع تأثیر مستقیمی بر کیفیت آموزش، به‌ویژه در مناطق محروم، داشته است. گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که سطح سواد والدین و وضعیت اقتصادی خانواده به‌طور قابل‌توجهی بر یادگیری و ادامه تحصیل دانش‌آموزان تأثیر می‌گذارد.

در مناطق محروم، مدارسی که شهریه دریافت نمی‌کنند با مشکلات متعددی مانند کمبود معلم و امکانات مواجه هستند. این وضعیت باعث شده که میزان ترک تحصیل در مقطع ابتدایی ۲۰ درصد و در مقطع متوسطه اول ۵۰ درصد افزایش یابد. همچنین، گزارش‌ها حاکی از آن است که حدود ۱۶۰ هزار دانش‌آموز مقطع ابتدایی در سال ۱۴۰۴ از تحصیل بازمانده‌اند.

از سوی دیگر، اعتیاد اینترنتی و استفاده بیش از حد از موبایل و تبلت (۶۶ درصد کودکان و ۹۷ درصد نوجوانان) به‌عنوان یک چالش جدید، سلامت روان و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان را تهدید می‌کند. این موضوع نیازمند مداخلات روان‌شناختی و آموزشی است که در حال حاضر در نظام آموزشی ایران به‌طور جدی مورد توجه قرار نگرفته است.

زیرساخت‌های آموزش آنلاین و تأثیر فناوری

با شیوع کرونا، آموزش آنلاین به یکی از اجزای مهم نظام آموزشی تبدیل شد، اما ایران همچنان با چالش‌های زیرساختی در این حوزه مواجه است. بر اساس شاخص‌های جهانی آزمون پیزا ۲۰۱۸، آمادگی ایران برای آموزش آنلاین بین ۴۰ تا ۵۰ درصد است، در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته این رقم به ۹۰ تا ۱۰۰ درصد می‌رسد.

دسترسی محدود به اینترنت پرسرعت، به‌ویژه در مناطق محروم مانند سیستان و بلوچستان، و کمبود دستگاه‌های مناسب برای آموزش آنلاین، از موانع اصلی این حوزه هستند. همچنین، توانمندی معلمان در استفاده از ابزارهای دیجیتال و طراحی دروس آنلاین همچنان ناکافی است. این موضوع باعث شده که آموزش آنلاین در ایران نتواند جایگزین مؤثری برای آموزش حضوری باشد.

راهکارها و پیشنهادات

برای بهبود اقتصاد مدرسه در ایران، چند راهکار کلیدی پیشنهاد می‌شود:

افزایش بودجه و تخصیص هدفمند: افزایش بودجه واقعی آموزش و پرورش و تخصیص آن به مناطق محروم می‌تواند شکاف آموزشی را کاهش دهد.

ارتقای زیرساخت‌ها: سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آموزشی، به‌ویژه در مناطق روستایی، و بهبود دسترسی به اینترنت پرسرعت برای آموزش آنلاین ضروری است.

اصلاح نظام آموزشی: تغییر رویکرد از آموزش حفظ‌محور به مهارت‌محور و تقویت آموزش مهارت‌های زندگی می‌تواند دانش‌آموزان را برای بازار کار آماده‌تر کند.

کاهش نابرابری آموزشی: سیاست‌هایی مانند ارائه بورسیه‌های تحصیلی و حمایت مالی از خانواده‌های کم‌درآمد می‌تواند نرخ بازماندگی از تحصیل را کاهش دهد.

ارتقای سلامت روان: برنامه‌های آموزشی برای مدیریت اعتیاد اینترنتی و حمایت از سلامت روان دانش‌آموزان باید در اولویت قرار گیرد.

نتیجه‌گیری

اقتصاد مدرسه در ایران در سال ۱۴۰۴ با چالش‌های متعددی از جمله کمبود بودجه، نابرابری آموزشی، افت عملکرد تحصیلی و تأثیرات فقر اقتصادی مواجه است. با وجود پیشرفت‌هایی مانند افزایش تعداد دانش‌آموزان و استخدام معلمان جدید، مشکلات ساختاری و زیرساختی همچنان مانع از تحقق عدالت آموزشی هستند. برای بهبود این وضعیت، نیاز به سیاست‌گذاری‌های منسجم، افزایش سرمایه‌گذاری در آموزش و توجه به مناطق محروم بیش از پیش احساس می‌شود. آموزش به‌عنوان سرمایه انسانی، کلید توسعه پایدار است و بدون توجه به این بخش، آینده اقتصادی و اجتماعی کشور با مخاطرات جدی مواجه خواهد شد.