سیاست‌های دستوری در بازار ملتهب دارو
دکتر نایارا سپنتا در تحلیل خود تأکید می‌کند که فروش آنلاین دارو در ایران تنها با فراهم کردن بسترهای ایمن و نظارتی می‌تواند مؤثر باشد، و هشدار می‌دهد که عدم توجه به چالش‌های موجود ممکن است بحران‌های جدیدی را ایجاد کند.
روزنامه جهان صنعت در یادداشتی نوشت:
در فضای پرتلاطم بازار دارویی کشور، نامه رسمی سرپرست وزارت امور اقتصادی و دارایی به رییس‌جمهور مبنی بر درخواست لغو فوری ممنوعیت همکاری داروخانه‌ها با پلتفرم‌های آنلاین، موجی از واکنش‌ها را میان فعالان حوزه سلامت، اقتصاد و سیاست ایجاد کرده است. این نامه که تصویر آن در رسانه‌ها منتشر شده، خطاب به رییس‌جمهور و با استناد به مصوبه هیات مقررات‌زدایی، خواستار بازگشت به مسیر مقررات‌گذاری منطقی و اجرای مرحله‌ای فروش آنلاین دارو شده است. این در حالی است که سازمان غذا و دارو در بخشنامه‌ای رسمی، هرگونه همکاری داروخانه‌ها با پلتفرم‌های دیجیتال را به‌طور کلی ممنوع اعلام کرده بود. این تقابل در بدنه دولت، در شرایطی رخ می‌دهد که بازار داروی کشور با سامانه‌های ناکارآمد، رواج داروهای تقلبی و رشد افسارگسیخته مجوز داروخانه‌ها روبه‌رو است. در این شرایط حذف شتاب‌زده ممنوعیت فروش آنلاین دارو می‌تواند به جای درمان، خود به بحران جدیدی بدل شود.
بازار دارو در ایران؛ تلاقی بحران‌ها
فروش آنلاین دارو در ذات خود می‌تواند ابزاری برای دسترسی عادلانه‌تر، کاهش هزینه‌های توزیع و حمایت از بیماران ناتوان و مناطق محروم باشد اما چنین امری تنها زمانی قابل دفاع و مفید است که بر بستری امن، قابل نظارت و شفاف پیاده‌سازی شود. در شرایط فعلی بازار داروی ایران، چنین بستر و شرایطی فراهم نیست.
ایران در حال حاضر با چالش‌های عمیق و درهم‌تنیده‌ای در حوزه دارو مواجه است که اجرای شتاب‌زده فروش آنلاین می‌تواند آنها را تشدید کند. از مهم‌ترین این چالش‌ها می‌توان به هجوم داروهای تقلبی، سیستم ناکارآمد TTAC و نسخه‌نویسی الکترونیک، مشکلات زنجیره توزیع و داروخانه‌های در حال ورشکستگی اشاره کرد.
داروی تقلبی؛ خطری فراتر از بازار سیاه
در روزگاری که جان انسان‌ها به ظریف‌ترین فناوری‌های دارویی گره خورده، نفوذ داروهای تقلبی به بازار رسمی و غیررسمی کشور، زنگ خطر جدی برای سلامت عمومی را به‌صدا درآورده است. آنچه در ابتدا به‌عنوان فروش زیرپله‌ای مکمل‌های ورزشی شناخته می‌شد، حالا تا داروهای شیمی‌درمانی تقلبی گسترش یافته و حتی به برندهای تولید داخل نیز نفوذ کرده است.
گزارش‌های میدانی نشان می‌دهند که داروهایی با بسته‌بندی حرفه‌ای و شباهت ظاهری بالا به محصولات اصلی، در مراکزی خارج از زنجیره رسمی دارو؛ از عطاری‌ها و باشگاه‌های بدنسازی گرفته تا سوپرمارکت‌ها و فروشگاه‌های آنلاین در حال فروش هستند. حضور این داروها در سطح گسترده، نشان‌دهنده یک شبکه توزیع غیررسمی سازمان‌یافته است که کنترل آن دیگر از دست رگولاتورهای سنتی خارج شده. چهار عامل عمده بیش از سایر دلایل در رشد بازار غیررسمی و توزیع داروهای جعلی نقش داشته‌اند.
سامانه‌هایی نظیر TTAC که برای ردیابی و اصالت‌سنجی دارو طراحی شده‌اند، به دلیل نقص فنی، کندی عملکرد و قابلیت جعل برچسب‌ها نتوانسته‌اند اعتماد لازم را در میان بیماران و داروسازان ایجاد کنند. این ضعف نظارتی، مسیر را برای ورود داروهای تقلبی به بازار هموار کرده است.
در شرایطی که بسیاری از داروهای اساسی با کمبود مواجه شده‌اند یا قیمت آنها برای بیماران سنگین است، خرید از منابع غیررسمی و نامطمئن به راه‌حل اضطراری برخی تبدیل شده است. بازار سیاه دقیقا در چنین شرایطی رشد و جای خالی نظارت رسمی را پر می‌کند. بخش عمده‌ای از محصولات دارویی از جمله مکمل‌ها، مکمل‌های ورزشی، داروهای زیبایی، چربی‌سوز و فرآورده‌های هورمونی تحت پوشش دقیق مقررات دارویی قرار ندارند. همین خلأ قانونی و نظارتی، فضا را برای فعالیت سودجویان و قاچاقچیان دارو باز گذاشته است.
در حالی که برچسب اصالت، QR کد و بسته‌بندی حرفه‌ای ابزارهای کنترل اصالت محسوب می‌شوند، بخش زیادی از مردم هنوز با نحوه تشخیص داروی معتبر از تقلبی آشنا نیستند. عدم آگاهی عمومی باعث شده حتی داروهای جعلی با ظاهر دقیق، به راحتی در بازار گردش پیدا کنند.
تداوم این وضعیت نه‌تنها سلامت عمومی را به‌شدت به خطر می‌اندازد بلکه می‌تواند اعتماد عمومی به نظام دارویی کشور را نیز دچار خدشه‌ای جدی کند. برای مقابله با این روند نگران‌کننده، راهکارهایی از جمله اصلاح ساختاری سامانه‌های نظارتی، بازنگری در مقررات مربوط به دارو و مکمل‌ها، تقویت کنترل بر زنجیره توزیع و نیز اجرای کمپین‌های فراگیر آگاهی‌بخشی در سطح جامعه می‌تواند به‌عنوان اقدامات فوری و موثر مورد توجه قرار گیرد.
سامانه TTAC؛ سیستم ردیابی که دیگر اعتماد نمی‌سازد
سامانه TTAC که در سال‌های اخیر به‌عنوان ابزار کلیدی برای کنترل اصالت دارو، مبارزه با قاچاق و ارتقای شفافیت در بازار دارویی کشور معرفی شده بود، اکنون با موجی از انتقادها از سوی فعالان حوزه سلامت، داروسازان و بیماران روبه‌رو است. اختلال مداوم در عملکرد، کندی شدید در پاسخگویی، اطلاعات ناقص و حتی گزارش‌هایی مبنی بر قابلیت جعل برچسب‌های اصالت، عملا اعتماد عمومی به این سامانه را تضعیف کرده است.
بسیاری از داروسازان می‌گویند که در فرآیند تحویل دارو به بیماران، اغلب با خطاهای سیستمی و کندی در تایید اصالت مواجه می‌شوند. از سوی دیگر بیماران نیز در استفاده از کدهای رهگیری با پیام‌های نامفهوم یا اطلاعات ناقص مواجه شده‌اند. براساس بررسی‌های انجام‌شده، سامانه TTAC فاقد اتصال یکپارچه با سایر سامانه‌های سلامت از جمله نسخه‌نویسی الکترونیک، بیمه‌گری و انبار پخش دارو است؛ مساله‌ای که باعث چندپارگی اطلاعات و افزایش خطا در زنجیره توزیع شده است. به‌علاوه برچسب‌های اصالت با ظاهری مشابه اما جعلی در بازار غیررسمی دارو مشاهده شده‌اند؛ پدیده‌ای که نگرانی‌ها را نسبت به عدم امنیت اطلاعات و ضعف کنترل فنی سامانه افزایش داده است.
نسخه‌نویسی الکترونیکی ابزار تحول یا منشأ سردرگمی؟
نسخه‌نویسی الکترونیکی در نگاه نخست یکی از ابزارهای تحول در نظام سلامت کشور به شمار می‌آید اما آنچه امروز در عمل مشاهده می‌کنیم، با هدف اولیه این طرح فاصله‌ای نگران‌کننده دارد. سامانه نسخه‌نویسی که قرار بود به یکپارچگی، سرعت و شفافیت در فرآیند تجویز و تحویل دارو منجر شود، اکنون با ناپایداری مزمن، اختلال‌های مکرر و قطع و وصلی‌های آزاردهنده مواجه است؛ مساله‌ای که نه‌تنها فرآیند خدمت‌رسانی را مختل می‌کند بلکه گاه سلامت بیماران را نیز به خطر می‌اندازد.
در تجربه روزمره عدم تطابق میان نسخه الکترونیکی ثبت‌شده و تجویز واقعی پزشک، نبود دسترسی به‌موقع داروساز به اطلاعات نسخه و عدم اتصال کامل میان پزشک، داروساز و بیمه‌گر موجب افزایش خطا، اتلاف وقت و شکل‌گیری نوعی سردرگمی در زنجیره درمان شده است. به‌ویژه در مورد داروهای خاص، ترکیبی یا مشمول پوشش بیمه‌ای محدود، این اختلال‌ها می‌توانند باعث تاخیر در تامین دارو، تفسیر اشتباه نسخه یا تحویل ناصحیح دارو به بیمار شوند.
اگر این مشکلات در بستر حضوری مشکل‌زا هستند، در فضای فروش آنلاین می‌توانند ابعاد فاجعه‌بارتری به خود بگیرند. نبود بستر پایدار برای نسخه‌نویسی دیجیتال در فروش اینترنتی دارو می‌تواند منجر به تحویل اشتباه، مصرف نادرست و در نهایت آسیب جدی به جان بیمار شود و این یعنی بحران نهفته‌ای در دل تحولی که با نیت خیر آغاز شده است بنابراین به نظر می‌رسد تا زمان اصلاح زیرساخت‌های این سامانه، گسترش استفاده از آن نباید شتاب‌زده یا بدون طراحی دقیق باشد.
شرایط نگهداری و حمل دارو حلقه‌ای مغفول در زنجیره سلامت
یکی از مهم‌ترین اما کمتر دیده‌شده‌ترین چالش‌های زنجیره تامین دارو در کشور، موضوع شرایط نگهداری و حمل فرآورده‌های حساس است. داروهای یخچالی، هورمونی، تزریقی و آن دسته از اقلام دارویی که به دمای ثابت، رطوبت کنترل‌شده یا حمل تخصصی نیاز دارند حتی در بسیاری از داروخانه‌ها در شرایط غیراستاندارد نگهداری می‌شوند،
آن هم در فضای حضوری و فیزیکی که اصولا باید تحت نظارت باشد.
اکنون این پرسش بحق مطرح است که اگر در ساختار حضوری، هنوز الزامات فنی و نظارتی به‌درستی رعایت نمی‌شود، چگونه می‌توان در بستر فروش دیجیتال، بدون تعریف سازوکار نظارت‌پذیر، الزامات لجستیکی یا زنجیره سرد مشخص، نسبت به سلامت و اثربخشی این داروها اطمینان داشت؟
با گسترش فروش آنلاین دارو، خطر نابودی اثربخشی داروهای حساس در فرآیند بسته‌بندی، انبار موقت، حمل توسط ناوگان غیرتخصصی یا تاخیر در تحویل، چند برابر خواهد شد. این موضوع نه‌تنها چالشی فنی بلکه تهدیدی مستقیم برای سلامت مصرف‌کننده نهایی است.
داروخانه‌های در حال ورشکستگی سیاستگذاری بدون آمایش، نسخه‌ای برای سقوط
روند صدور مجوز داروخانه‌ها در سال‌های اخیر، بدون در نظر گرفتن شاخص‌هایی نظیر موقعیت جغرافیایی، ظرفیت جمعیتی و نیاز منطقه‌ای، منجر به اشباع بی‌رویه بازار داروخانه‌ها شده است. نتیجه این سیاست، نه رقابت سازنده بلکه تضعیف اقتصادی بسیاری از داروخانه‌های مستقل و کوچک بوده است به‌گونه‌ای که حتی در شرایط فروش حضوری، بخش قابل‌توجهی از این واحدها در تامین هزینه‌های پایه و ادامه فعالیت با مشکل جدی مواجه هستند.
در چنین شرایطی آزادسازی بی‌ضابطه فروش آنلاین دارو، بدون طراحی مدل اقتصادی منصفانه و بدون حمایت از زنجیره تامین رسمی می‌تواند آخرین ضربه را به بدنه آسیب‌دیده داروخانه‌های مستقل وارد کند. فروش آنلاین اگر بدون چارچوب‌های مشخص، بدون اتصال به داروخانه‌های مجاز و بدون سهم‌دهی عادلانه پیاده‌سازی شود، عملا موجب انتقال سود از شبکه دارویی رسمی به پلتفرم‌های تجاری و تشدید بحران مالی در شبکه داروخانه‌ای کشور خواهد شد.
براین اساس هرگونه توسعه خدمات دیجیتال در حوزه دارو باید همزمان با بازنگری در سیاست‌های صدور مجوز، تدوین مدل‌های حمایتی از داروخانه‌های کوچک و تعریف نقش مشخص برای آنها در زنجیره آنلاین صورت گیرد. در غیراین صورت فروش آنلاین دارو نه‌تنها گره‌ای از بحران باز نمی‌کند بلکه به عامل تسریع در فروپاشی شبکه تامین داروی کشور تبدیل خواهد شد.
سابقه ماجرا؛ مقررات‌زدایی ناتمام و تعارض نهادی
در شهریور۱۴۰۲، هیات مقررات‌زدایی و بهبود محیط کسب‌وکار با صدور مصوبه‌ای رسمی، وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو را مکلف کرد ظرف مدت چهار ماه، دستورالعمل نظارتی جامع برای فروش آنلاین دارو تدوین و ابلاغ کنند. در این مصوبه تاکید شده بود که هرگونه فعالیت پلتفرم‌های آنلاین باید صرفا از طریق همکاری با داروخانه‌های دارای مجوز و تحت‌نظارت انجام شود. با این حال تاکنون نه‌تنها دستورالعمل مورد نظر تا پایان مهلت تعیین‌شده تدوین نشده بلکه سازمان غذا و دارو در اقدامی خلاف جهت مصوبه، در بخشنامه‌ای جدید، همکاری داروخانه‌ها با پلتفرم‌های آنلاین را به‌طور کلی ممنوع اعلام کرد.
این تصمیم واکنش رسمی سرپرست وزارت امور اقتصادی و دارایی را در پی داشت. وی با ارسال نامه‌ای به رییس‌جمهور ضمن انتقاد از اقدام سازمان غذا و دارو، خواستار لغو فوری این بخشنامه و الزام وزارت بهداشت به اجرای کامل و بی‌قید و شرط مصوبه هیات مقررات‌زدایی شد. این تعارض میان دستگاه‌های دولتی در حالی صورت می‌گیرد که زیرساخت‌های حقوقی، فنی و نظارتی فروش آنلاین دارو همچنان ناتمام و پرچالش باقی مانده‌اند. در چنین فضایی فقدان وحدت رویه در سطح دولت می‌تواند مسیر سیاستگذاری را با چالش‌های تازه‌تری مواجه سازد.
فروش آنلاین دارو می‌تواند گام رو به جلو باشد اما تنها اگر بر زمینی محکم بنا شود. در حال حاضر بستر این زمین در ایران پر از ترک‌های ساختاری، شکاف‌های نظارتی و ناتوانی فنی است. سیاستگذاری بی‌برنامه نه‌تنها از بحران نخواهد کاست بلکه آن را رسمی، گسترده و غیرقابل کنترل خواهد کرد.
