پیش نیازهای اثربخشی توافق هسته ای بر اقتصاد ایران
با از سرگیری مذاکرات هسته‌ای و احتمال احیای توافق برجام یا توافقی جدید، بار دیگر امیدها به بهبود وضعیت اقتصادی ایران زنده شده است. بسیاری از فعالان اقتصادی، توافق هسته‌ای را دریچه‌ای به سمت رفع تحریم‌ها، آزادسازی منابع بلوکه‌شده، و بازگشت ایران به بازار جهانی می‌دانند.
روزنامه آرمان امروز در گزارشی نوشت:
با از سرگیری مذاکرات هسته‌ای و احتمال احیای توافق برجام یا توافقی جدید، بار دیگر امیدها به بهبود وضعیت اقتصادی ایران زنده شده است. بسیاری از فعالان اقتصادی، توافق هسته‌ای را دریچه‌ای به سمت رفع تحریم‌ها، آزادسازی منابع بلوکه‌شده، و بازگشت ایران به بازار جهانی می‌دانند.
در صورت دستیابی به توافق جدید هسته‌ای میان ایران و قدرت‌های جهانی، انتظار می‌رود که اقتصاد ایران در کوتاه‌مدت دچار تحرکات مثبت روانی و عملی شود. نخستین اثر محتمل، کاهش انتظارات تورمی و در نتیجه کاهش نسبی نرخ ارز است. بازار ارز که به‌شدت تحت‌تأثیر تحریم‌ها و فضای نااطمینانی قرار دارد، ممکن است با انتشار خبر توافق، واکنش فوری نشان دهد و قیمت دلار کاهش یابد.
کاهش نرخ ارز می‌تواند منجر به کاهش نسبی قیمت کالاهای وارداتی و کنترل نسبی تورم در بخش‌هایی از بازار شود. همچنین با آزادسازی منابع ارزی بلوکه‌شده در خارج، بانک مرکزی دست بازتری برای مدیریت بازار ارز خواهد داشت. از سوی دیگر، امید به افزایش صادرات نفت و جذب سرمایه‌گذاری خارجی تقویت خواهد شد. بورس نیز به‌عنوان بازاری حساس به تحولات سیاسی، احتمالاً با رشد شاخص‌ها واکنش نشان می‌دهد.
اما سؤال اساسی این است که آیا اقتصاد ایران واقعاً آمادگی بهره‌برداری از فرصت‌های ناشی از این توافق را دارد؟ مرتضی افقه، اقتصاددان معتقد است توافق هسته ای بدون پیش نیازهای اقتصادی نمی تواند معجزه ای را رقم بزند و اقتصاد ایران نیاز به اصلاحات اقتصادی زیادی دارد تا بتوان از این اتفاق استفاده کرد.
فرصتی تکراری یا چشم‌اندازی جدید؟
دکتر افقه در آغاز گفت‌وگو تأکید می‌کند که توافق هسته‌ای به‌خودی‌خود نمی‌تواند معجزه‌ای برای اقتصاد ایران رقم بزند. به گفته او، تجربه برجام در سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۷ نشان داد که حتی در شرایط لغو بخشی از تحریم‌ها، اگر بسترهای اقتصادی، سیاسی و نهادی برای جذب سرمایه و توسعه اقتصادی فراهم نباشد، نمی‌توان انتظار تحول اساسی داشت.
او می‌گوید: «برجام فرصتی فراهم می‌کند، اما استفاده از آن نیازمند آمادگی داخلی است. در غیر این صورت، همانند گذشته، منابع ارزی آزاد شده یا صرف واردات بی‌رویه می‌شود یا در چرخه‌های ناکارآمد اقتصادی هدر می‌رود.»
پیش‌نیازهای اقتصادی برای بهره‌گیری از توافق
به باور افقه، برای اینکه توافق هسته‌ای به بهبود پایدار اقتصادی منجر شود، باید چند پیش‌نیاز اساسی در داخل کشور تحقق یابد:
شفافیت و مبارزه با فساد: فضای کسب‌وکار در ایران به‌شدت از نبود شفافیت و رانت‌خواری رنج می‌برد. اگر این موانع برطرف نشود، سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی اعتماد نخواهند کرد.
اصلاح نظام تصمیم‌گیری اقتصادی: او معتقد است که تصمیمات اقتصادی در ایران عمدتاً غیرکارشناسی، متناقض و متاثر از نگاه‌های امنیتی و سیاسی است. «بدون اصلاح در ساختار حکمرانی اقتصادی، هر نوع توافق بین‌المللی در نهایت تأثیر کمی خواهد داشت.»
تقویت بخش خصوصی واقعی: یکی از چالش‌های اصلی، حضور گسترده نهادهای شبه‌دولتی در اقتصاد است. به گفته افقه، اگر قرار است سرمایه‌گذاری خارجی و تولید داخلی رشد کند، باید فضا برای رقابت آزاد فراهم شود.
ثبات در سیاست خارجی: اقتصاد با بی‌ثباتی سیاسی و بین‌المللی هم‌زیستی ندارد. «سرمایه‌گذار داخلی یا خارجی باید اطمینان یابد که توافق‌های بین‌المللی پایدار هستند.»
آزادسازی منابع ارزی؛ فرصت یا تهدید؟
یکی از پیامدهای فوری توافق هسته‌ای، آزادسازی ده‌ها میلیارد دلار از منابع ارزی ایران در خارج از کشور است. دکتر افقه هشدار می‌دهد که اگر این منابع بدون برنامه‌ریزی و نظارت وارد اقتصاد شود، ممکن است اثرات مخربی مشابه با تجربه ارزپاشی سال‌های قبل داشته باشد.
او پیشنهاد می‌دهد که این منابع صرف سرمایه‌گذاری‌های زیربنایی، حمایت هدفمند از تولید، و تقویت زیرساخت‌های اقتصادی شود. همچنین باید نظارت نهادهای تخصصی و مردمی بر نحوه مصرف این منابع تقویت شود.
تأثیرات کوتاه‌مدت توافق
پرسشی که برای بسیاری از مردم اهمیت دارد، تأثیر توافق هسته‌ای بر وضعیت زندگی روزمره است. آیا قیمت‌ها کاهش می‌یابند؟ آیا اشتغال افزایش می‌یابد؟ آیا قدرت خرید تقویت می‌شود؟
افقه معتقد است که در کوتاه‌مدت، احتمالاً اثرات روانی توافق منجر به کاهش نرخ ارز و در نتیجه کاهش نسبی قیمت برخی کالاهای وارداتی خواهد شد. اما این آثار پایدار نخواهد بود مگر آنکه با اصلاحات ساختاری همراه شود. «دولت نباید این آثار روانی را به‌عنوان موفقیت جا بزند. باید تلاش کند تا با استفاده از فرصت، مشکلات ریشه‌ای اقتصاد را حل کند.»
آینده سرمایه‌گذاری خارجی
یکی از مهم‌ترین پیامدهای توافق، گشایش مسیر برای ورود سرمایه‌گذاران خارجی است. اما آیا ایران آماده جذب سرمایه‌گذاری خارجی است؟ افقه پاسخ می‌دهد: «تا زمانی که قوانین ناپایدار، عدم شفافیت، و ریسک‌های سیاسی و امنیتی داخلی کاهش نیابد، سرمایه‌گذار خارجی وارد نخواهد شد. صرف رفع تحریم‌ها کافی نیست.»
او می‌افزاید که حتی سرمایه‌گذاران کشورهای دوست نیز در فضای کنونی تمایلی به حضور در ایران ندارند، چرا که نمی‌توانند اطمینان حاصل کنند که توافقات سیاسی ماندگار است یا خیر.
نقش دولت در استفاده از فرصت توافق
دکتر افقه بر نقش کلیدی دولت در استفاده صحیح از نتایج توافق تأکید دارد. او می‌گوید: «دولت باید از مدیریت روزمره و دستوری فاصله بگیرد و به سمت برنامه‌ریزی راهبردی و مشارکت نخبگان حرکت کند.» به‌ویژه، او بر اهمیت بازسازی اعتماد عمومی به دولت و نهادهای اقتصادی تأکید می‌کند، چرا که بدون مشارکت مردم، هیچ اصلاحی پایدار نخواهد بود.
توافق هسته‌ای می‌تواند فرصتی مهم برای اقتصاد ایران باشد، اما تنها در صورتی که از منظر داخلی، آمادگی‌های لازم فراهم شود. به گفته دکتر مرتضی افقه، موفقیت این توافق در گروی اصلاح ساختار حکمرانی اقتصادی، مبارزه با فساد، ایجاد فضای رقابتی سالم، و اعتمادسازی در سطح ملی و بین‌المللی است.
در غیر این صورت، همانند تجربه‌های پیشین، این فرصت نیز ممکن است به تهدیدی تبدیل شود که نه‌تنها مشکلات را حل نمی‌کند، بلکه انتظارات مردم را نیز بی‌پاسخ می‌گذارد.
