سوریه به کدام سو به حرکت درآمده است؟

احمد زیدآبادی در یادداشتی در روزنامه هم میهن نوشت:

دولت جدید سوریه به رهبری احمدالشرع از نگاه رهبران اسرائیل «مجموعه‌ای تروریستی است که بدون انتخاب مردم با زور بر دمشق حاکم شده است و علیه علوی‌ها و دروزی‌ها دست به جنایت می‌زند و کردها را می‌آزارد.»

این توصیفی است که گیدئون سعار وزیر خارجۀ اسرائیل از دولت تحت کنترل هیئت تحریرالشام در سوریه به دست داده است و سایر مقام‌های اسرائیلی نیز آن را به نحوی مشابه بر زبان رانده‌اند. با این حال، دونالد ترامپ، در جریان دیدارش از عربستان سعودی پایان تحریم‌های اقتصادی علیه سوریه را اعلام کرد و پس از آن به مدت بیش از نیم ساعت با احمد الشرع حاکم سوریه در ریاض به گفت‌وگو پرداخت.

حرکت ترامپ تضادی آشکار با رویکرد دولت نتانیاهو در برابر حاکمان جدید سوریه دارد. آیا این علامتی جدی از روگردانی رئیس‌جمهور آمریکا از اسرائیل است یا اینکه در پشت صحنه روند دیگری جریان دارد؟ بدون تردید نشانه‌های مختلفی از سرخوردگی ترامپ از عملکرد دولت نتانیاهو وجود دارد، اما تفسیر این نشانه‌ها به روگردانی آمریکا از اسرائیل کاملاً اغراق‌آمیز و غیرواقع‌بینانه است.

تعهد آمریکا به حفظ امنیت اسرائیل بسیار مستحکم است و به همین جهت، به محض بروز سردی در روابط سران دو طرف، نمی‌توان از آن نتیجه‌های اغراق‌آمیز گرفت. واقعیت این است که نتانیاهو، رئیس‌جمهور آمریکا و همکارانش را در خدمت مقاصد سیاسی خود می‌خواهد، اما ترامپ که سیاست «اول آمریکا» را دنبال می‌کند، به این نتیجه رسیده است که مقاصد سیاسی نتانیاهو منافع مشترک اسرائیل و آمریکا را در همۀ زمینه‌ها تأمین نمی‌کند.

در اسرائیل یک سلسله‌نهادهای امنیتی، نظامی، سیاسی و حقوقی وجود دارد که برآیند نظرات آنها «منافع اسرائیل» را تعریف می‌کند. از قضا دولت ائتلافی نتانیاهو با این نهادها اختلافات عمیقی پیدا کرده است؛ به‌طوری‌که مجموع آنان را با برچسب «دولت پنهان» مانعی در جهت اجرای سیاست‌های کابینۀ خود قلمداد می‌کند.

ترامپ و تیمش از عمق این اختلافات بیش از همه باخبرند و بنابراین، در برخی مسائل منطقه‌ای، علاقه‌ای به همراهی با نتانیاهو و احزاب افراطی و مذهبی متحد او در دولت ندارند. در واقع دولت نتانیاهو با تمرکز بر سابقۀ بنیادگرایی نیروهای حاکم بر سوریه و به بهانۀ دفاع از اقلیت‌های مذهبی و قومی در آن کشور، از یک طرف تمام زیربناهای نظامی سوریه را منهدم کرده و از طرف دیگر با پیشروی گام به گام در خاک سوریه، دامنۀ اشغالگری خود را به شدت گسترش داده است.

هدف نتانیاهو نفوذ نظامی و امنیتی فزاینده در استان‌های جنوبی و شرقی سوریه با هدفِ تثبیت مناطق اشغالی در منطقۀ حائل و جبل‌الشیخ و پیشگیری از ثبات دولت احمدالشرع است. این موضوع کشورهای عرب و ترکیه را به شدت نگران کرده است.

به عبارت دیگر، ترکیه و کشورهای عرب از بی‌ثبات‌سازی سوریه عمیقاً نگرانند و آن را خلاف منافع و امنیت خود می‌دانند. از همین رو، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه و محمد بن‌سلمان ولیعهد عربستان در اقدامی مشترک از ترامپ خواستند که با لغو تحریم اقتصادی دولت حاکم بر سوریه و دیدار با احمد الشرع به این وضعیت پایان دهد.

ترامپ درخواست اردوغان و بن‌سلمان را پذیرفت و هر دو خواستۀ آنان را اجابت کرد، اما او این اقدام را در جهت تضعیف و منزوی‌سازی اسرائیل انجام نداد؛ هرچند که به زیان شخص نتانیاهو و دولت ائتلافی‌اش تمام می‌شود.

طبق بیانیۀ کاخ سفید، ترامپ از احمد الشرع خواسته است که به «پیمان ابراهیم» بپیوندد. پاسخ شرع به این درخواست افشا نشده است، اما اگر او طبق اظهارات علنی خود در ماه‌های اخیر، هنوز شرایط را برای چنین کاری مناسب نمی‌داند اما به طور حتم با تأمین امنیت اسرائیل و ایجاد کانالی برای گفت‌وگو و مذاکره در این باره موافقت کرده است.

بدون دریافت چنین قول و تضمینی، لغو تمام تحریم‌های سوریه و دیدار با احمدالشرع از سوی ترامپ امری غیرممکن بود. به نظر می‌رسد اردوغان و بن‌سلمان همانطور که ترامپ را برای لغو تحریم سوریه و دیدار با حاکم آن متقاعد کرده‌اند، از طرف دیگر احمد الشرع را هم برای پذیرش شروط ترامپ متنبه ساخته‌اند.

«تهدید امنیت اسرائیل از جانب خاک سوریه» آنطور که مقام‌های اسرائیلی ادعا دارند، موضوعی دامنه‌دار است و بنابراین، تعهد شرع به رفع آن، اقدامات بسیاری را تا حد دگرگونی ماهوی هیئت تحریرالشام  طلب می‌کند. ایدئولوژی اسلامگرایانۀ هیئت تحریرالشام، حضور جهادی‌های خارجی در صفوف نظامی آنها، فعالیت گروه‌های فلسطینی و لبنانی در خاک سوریه تنها بخشی از مؤلفه‌هایی است که اسرائیل آنها را علیه خود تهدیدآمیز تلقی می‌کند.

دولت جدید سوریه ظاهراً به قصد حرکت در همین جهت، از چند هفته پیش، بازداشت رهبران برخی از گروه‌های فلسطینی به‌خصوص جهاد اسلامی و جبهۀ خلق برای آزادی فلسطین (فرماندهی کل) و محدود کردن فعالیت آنان در خاک سوریه را آغاز کرده است. مقابله با فعالیت حزب‌الله در مناطق مرزی و جلوگیری از هر گونه نفوذ مجدد جمهوری اسلامی هم بخش دیگری از اقدامات دولت شرع بوده است.

با این همه، تغییر در نگاه ایدئولوژیک هیئت تحریرالشام و به‌خصوص اخراج جنگجویان جهادی خارجی از سوریه کار راحتی به نظر نمی‌رسد.

در این میان نتانیاهو هم به قصد عقیم کردن این معامله ممکن است دست به بحران‌آفرینی بزند و ادامۀ کار را برای همۀ اطراف معامله مشکل سازد.

نتانیاهو اما در صحنۀ سیاست اسرائیل موقعیت بسیار شکننده‌ای پیدا کرده است. حرف و حدیث‌های رسانه‌ای مربوط به فاصله گرفتن ترامپ از او نیز فضای روانی را به زیانش رقم زده است. در حقیقت، ادامۀ حیات دولت ائتلافی او به دلیل اصرار دو حزب مذهبی شاس و یهودیت توراتی بر معافیت طلاب مدارس تلمودی از خدمت سربازی به مخاطره افتاده است و به احتمال زیاد او راهی جز انحلال کنست و برگزاری انتخابات زودهنگام پارلمانی پیش رو ندارد.

ظاهراً دولت ترامپ و متحدان او به‌خصوص کشورهای عرب حوزۀ جنوبی خلیج‌فارس به شرایط پس از نتانیاهو چشم دوخته‌اند تا تحولی معنادار در خاورمیانه را سامان دهند. این تحول با تشکیل دولت تازه‌ای در اسرائیل که با ارائۀ چشم‌اندازی از یک راه‌حل سیاسی برای مسئلۀ فلسطین و تکمیل دایرۀ «پیمان ابراهیم» همراه خواهد بود، رقم می‌خورد. ترامپ و متحدانش خواستار ورود سوریه به این روند هستند و حاکم سوریه هم ظاهراً بنای همراهی دارد.