مرگ خاموش در کمین نوجوانان

پشت دیوارهای بلند دبیرستان‌ها و در پچپچه‌ی آرام نوجوانان، نامی زمزمه می‌شود که می‌گویند حال خوبی دارد و بی‌ضرر است.

تا همین چند وقت پیش کسی فکر نمی‌کرد علیرضا، شاگرد اول مدرسه، با چنین وضعیتی، در حالی که چشم‌هایش مات و بی‌فروغ است و به نقطه‌ای نامعلوم زل زده در پیاده رو دیده شود، آن هم بعد از ساعت‌ها نگرانی خانواده‌اش. او که تا همین چند ماه پیش بین دوستان، معلمان و خانواده‌اش زبانزد بود، حالا مدام در مدرسه غیبت می‌کرد و یا در وضعیت بسیار بدی حاضر می‌شد؛ علیرضای شانزده ساله، درگیر ماده مخدر بی‌رنگ و بویی شده به نام کمیکال که متأسفانه در بین نوجوانان رواج زیادی پیدا کرده است.

این ماده‌ی مخدر ارزان، بی‌رنگ و بی‌بو، اکنون به یکی از جدی‌ترین تهدیدها علیه سلامت روان و جسم نوجوانان بدل شده است که در میانشان نوجوانان دوازده تا چهارده ساله هم دیده می‌شوند.

بعد از فراگیر شدن مصرف گل در میان نوجوانان، اکنون شاهد ماده‌ای هستیم که در آزمایشگاه‌ تولید می‌شود و البته که نمونه‌ی ایرانی آن و چیزی که در پارک‌های شهر دست به دست می‌شود، بی‌کیفیت‌ترین نمونه‌ی آن است.

کمیکال چیست؟

کمیکال نام رایجی است که در ایران به ترکیباتی از کانابینوئیدهای سنتزی Cannabinoids  داده می‌شود.

کمیکال‌ها اغلب حاوی مواد سنتزی ناشناخته‌ای هستند که به‌طور غیرقانونی و بدون کنترل آزمایشگاهی در کشورهای مختلف، به‌ویژه چین و برخی نقاط اروپای شرقی تولید می‌شوند. برخی از ترکیبات شایع در این مواد شامل JWH-018، HU-210، AM-2201 و XLR-11 هستند؛ موادی با ساختار شیمیایی پیچیده که روی گیرنده‌های CB1 و CB2 مغز تأثیر می‌گذارند و تعادل شیمیایی مغز را به‌شدت به‌هم می‌زنند.

این ماده‌ مخدر شیمیایی عموماً به شکل اسپری بر روی مواد گیاهی خشک مانند گل و ماری‌جوانا پاشده می‌شود و یا به صورت سیگار و حتی پایپ مصرف می‌شود.

خواب‌های بریده‌ بریده، صحبت‌های نامنسجم و رفتارهای غیرعادی از جمله عوارض کوتاه‌مدت کمیکال است اما آسیب‌های مغزی، مشکلات رفتاری، گاهی مرگ،  افزایش شدید فشار خون و ضربان قلب، سکته مغزی، حمله قلبی،  کمای کوتاه‌مدت، اختلالات تنفسی، خطر ایست تنفسی در دوزهای بالا، تشنج، تهوع، استفراغ، سرگیجه شدید ، ناباروری، تخریب کلیه‌ها، کبد و ریه‌ها، توهم و هذیان‌گویی و  اسکیزوفرنی دارد. همچنین می‌تواند اختلالات اضطرابی، افسردگی شدید، زوال عقل، انزوا، مشکلات اجتماعی،  از دست ‌دادن روابط و شغل، ناتوانی در ادامه تحصیلات، عدم‌ مسئولیت‌پذیری و از دست دادن قدرت، عوارض مصرف طولانی‌مدت این ماده‌ی مخد است.

نخستین نمونه‌های شایع آن مانند «اسپایس» (Spice) و «K2» در آمریکا، آلمان و انگلستان رواج یافتند و به‌دلیل اثراتی مشابه اما قوی‌تر از کانابیس (ماری‌جوانا)، به‌سرعت محبوب شدند.

این مواد نخستین بار در آزمایشگاه‌های اروپا و در جهت اهداف پژوهشی در سال 1990 ساخته شد اما این ترکیبات طی سال‌های 2000 تا 2010، به سرعت وارد بازار شدند و در دسترس عموم قرار گرفتند.

اما از تاریخ ورود این ماده‌ی مخدر به ایران چیز زیادی نگذشته و حدود پنج سال است که به بازار غیرقانونی کشور وارد شده و مصرف آن به سرعت در میان جوانان و به‌خصوص نوجوانان رواج یافته است؛ مصرف کمیکال، به خصوص در کلان‌شهرها، به میزانی است که در حال تبدیل شدن به یک بحران جدی است و به مرحله‌ای نگران کننده رسیده.

آمارها چه می‌گویند؟

بر اساس گزارش «دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC)» تا سال ۲۰۲۳، دست‌کم ۶۰ کشور جهان با پدیده‌ی کانابینوئیدهای سنتزی مانند کمیکال مواجه شده‌اند.

در ایالات متحده، از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ بیش از ۸۰۰۰ مورد بستری اورژانسی مربوط به این مواد گزارش شده است.

 در بریتانیا مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۲ نشان داد که در میان افراد بی‌خانمان و آسیب‌پذیر، حدود ۳۰ درصد سابقه‌ی مصرف مکرر اسپایس (نسخه‌ای از کمیکال) را داشته‌اند.

اما از آنجا که ایران اساساً در زمینه‌ی آمار بسیار ضعیف عمل می‌کند، درخصوص این پدیده‌ی نوظهور نیز دچار همین کم‌کاری آمار و فقدان داده‌های رسمی و نظارت سیستماتیک هستیم. با این حال اما از گزارش‌های پراکنده‌ و مشاهدات میدانی نشان می‌دهد که مصرف این مخدر در سه سال اخیر رشد چشمگیری داشته است.

چرا کمیکال جذاب است؟

قیمت پایین و در دسترس بودن از جمله دلایل محبوبیت این مخدر بین نوجوانان است که به تدریج جای گل و حشیش را گرفته است. همچنین این ماده بر خلاف گل و حشیش بویی ندارد و همین باعث می‌شود نوجوانان برای پنهان کردن اعتیاد خود بیشتر به این ماده روی بیاورند.

کمیکال به شدت سریع‌الاثر است و مصرف‌کننده را با چند پک به خلسه فرو می‌برد. مصرف‌کنندگان این مواد حال خود از مصرف کمیکال را چیزی شبیه بی‌وزنی توصیف کرده‌اند.

بیشتر نوجوانانی که در پی فرار از اضطراب و افسردگی هستند به مصرف این ماده که به شدت توهم‌زا است روی می‌آورند.

کمیکال‌ها از نظر ظاهری به گل یا حشیش خشک‌شده شبیه‌اند. مصرف‌کنندگان تازه‌کار اغلب بدون آگاهی، این ماده را به‌جای مواد سبک‌تر و کم‌خطرتر مصرف می‌کنند.

حشره‌کش و نفتالین، موادی که در کمیکال ایرانی به کار می‌رود

این ماده‌ی مخدر آزمایشگاهی در سراسر جهان قربانی می‌گیرد اما نکته‌ی نگران‌کننده در ایران، کیفیت بسیار پائین کمیکال و ناخالصی‌های خطرناک آن است.

بی‌کیفیتی کمیکال تا جایی است که فروشندگان آن، برای ایجاد توهم بیشتر و افزایش اثر، از موادی مانند اسپری حشره‌کش، نفتالین، چسب صنعتی و حتی مرگ موش استفاده می‌کنند؛ موادی که می‌تواند مسمومیت‌های حادی را ایجاد کند و به کلیه و کبد آسیب‌های جدی وارد کند و در مواردی موجب مرگ مصرف‌کننده شوند.

افزایش مصرف کمیکال در میان نوجوانان، هشداری جدی است و تأخیر در شناسایی این تهدید، هزینه‌های جبران‌ناپذیری را برای کل جامعه رقم خواهد زد.

در کنار فعالیت‌هایی مانند دستگیری توزیع‌کنندگان و جلوگیری از ورود آن به مدارس، باید روی آگاهی‌رسانی درخصوص این ماده‌ی خطرناک کار کرد و لازم است که آموزش و پرورش با همکاری سایر نهادها، پکیج‌های آموزشی ایجاد کنند و دانش‌آموزان و والدین را از خطرات این ماده آگاه کنند.