قلعه فورگ؛ نگین استوار کوهستان‌های خراسان جنوبی
در دل کوهستان‌های سوزان و رازآلود خراسان جنوبی، جایی میان روستایی به نام فورگ در شهرستان درمیان، دژی باصلابت از دل تاریخ سر برآورده که هنوز مانند نگهبانی بیدار، بر فراز دره‌ها و دشت‌های اطراف می‌نگرد.
قلعه فورگ، یکی از شاخص‌ترین و زیباترین قلعه‌های تاریخی ایران، نه‌تنها جلوه‌ای کم‌نظیر از معماری نظامی کهن را به نمایش می‌گذارد، بلکه همچون سندی زنده، روایتگر نبرد، پایداری و تدبیر است.
موقعیت روستای فورگ
در جنوب خراسان، بیش از صد دژ تاریخی شناسایی شده که همچون دانه‌های تسبیح در گذرگاه تاریخ ایران‌زمین می‌درخشند. شهرستان درمیان با دربر داشتن بیش از ۳۰ دژ قدیمی، به حق عنوان "سرزمین قلعه‌های کهن" را بر خود دارد و قلعه فورگ یکی از درخشان‌ترین جواهرات آن است.
روستای فورگ، در فاصله ۱۰۷ کیلومتری جنوب شرق بیرجند، با کوچه‌های پیچ در پیچ، سابات‌های پرشمار و معماری کوه‌پایه‌ای‌اش، روح سنت و اصالت را زنده نگه داشته است. اما در میان این بافت سنتی، قلعه فورگ است که چون تاجی بر سر روستا نشسته و آن را به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری تاریخی منطقه بدل کرده است.
ویژگی هایی قلعه
این دژ با مساحتی حدود ۹٬۳۰۰ مترمربع، بر فراز ارتفاعی طبیعی به بلندای ۱۸۴۰ متر بنا شده و بر ورودی دره‌ای که به دشت اسدیه می‌رسد، کاملاً مسلط است. چنین موقعیتی، آن را به نقطه‌ای استراتژیک برای نظارت بر روستا، راه‌های ارتباطی و زمین‌های کشاورزی بدل کرده است.
قلعه فورگ را بر فراز یک صخره طبیعی ساخته‌اند؛ بی‌نیاز از پی‌ریزی و ستون‌های مصنوعی. بنیان آن از خود بستر سنگی کوه آغاز شده و به‌گونه‌ای طراحی شده که گویی طبیعت و معماری در آن به هم آمیخته‌اند. همین ویژگی ساختاری، استقامت فوق‌العاده‌ای به آن بخشیده و باعث شده در برابر زلزله‌ها، فرسایش، و حتی جنگ‌ها و ویرانی‌ها، ایستاده باقی بماند.
ساختار سه‌گانه دفاعی
قلعه فورگ به لحاظ معماری به سه بخش مجزا تقسیم می‌شود:
بخش شرقی که ورودی قلعه، انبار علوفه، محل نگهداری احشام و محل زندگی خدمه در آن قرار دارد.
بخش میانی که ارتفاعی بالاتر داشته و شامل محل سکونت سربازان، انبار آذوقه، و مسجد می‌شود.
کهندژ یا شاه‌نشین که در بلندترین نقطه قلعه واقع شده، به صورت دو طبقه بنا گردیده و بر تمامی روستا و مسیرهای اطراف اشراف دارد.
در قسمت شرقی، برجی خشتی با تزئینات چلیپایی دیده می‌شود که در میان مردم به برج کبوترخانه شهرت دارد. این برج‌ها و حصارها، نمادی از لایه‌های چندگانه دفاعی قلعه هستند که در مواقع خطر، هر بخش را به‌صورت مستقل قابل دفاع می‌کرده‌اند.
دژ ۱۸ برجی
قلعه در روزگار شکوه خود دارای ۱۸ برج بوده که بخشی از آن‌ها هنوز پابرجا مانده‌اند. برج‌ها و دیوارهای کنگره‌دار، سوراخ‌های دیده‌بانی و مسیرهای دفاعی، همگی مؤید آنند که این قلعه، دژی نظامی تمام‌عیار بوده است. در مراحل مختلف تاریخی، قلعه گسترش یافته و بخش‌های جدیدی به آن افزوده شده‌اند.
نقب‌ها؛ راه‌های پنهان فرار و بقادر دل صخره‌های قلعه، دو نقب یا راه مخفی حفر شده است. یکی به‌سوی مزارع اطراف با ۳۴۰ پله و طولی حدود ۱۱۰ متر امتداد دارد و دیگری به سمت رودخانه‌ای در دوردست. این راه‌ها، در هنگام محاصره، راه نجاتی برای ساکنان بوده‌اند. بخشی از مسیر این نقب‌ها با تراش صخره ایجاد شده و در برخی نقاط با سنگ‌چین استحکام یافته‌اند.
تایخچه قلعه فورگ
ساخت این قلعه به دوران نادرشاه افشار بازمی‌گردد؛ زمانی که میرزا بقاخان، حاکم منطقه، ساخت آن را آغاز کرد و سپس پسرش، میرزا رفیع‌خان، بنای آن را تکمیل نمود. قلعه به‌قدری مستحکم و خوش‌ساخت بوده که در طول قرون متمادی، از آسیب‌های طبیعی و انسانی مصون مانده و هنوز هم شکوهش در برابر چشم بینندگان حیرت‌انگیز است.
تنها سند مکتوبی که تاریخ دقیقی از تحولات این دژ در اختیار می‌گذارد، کتیبه‌ای است که بر روی دیواره ساروجی آب‌انبار آن قرار دارد و تعمیراتی در سال ۱۱۸۱ هجری شمسی توسط ابوسعید جزیکی را روایت می‌کند. دیگر منابع تاریخی، همچون دیوان لامع نوشته محمد رفیع بن عبدالکریم در میانی، نیز به ساخت قلعه در سال ۱۱۲۵ هجری شمسی اشاره کرده‌اند. سفرنامه‌نویسانی چون ریاضی هروی در «عین‌الوقایع» از زیبایی‌ها و موقعیت ممتاز این قلعه به تفصیل یاد کرده‌اند.
کاوش‌های باستان‌شناسی
تا کنون دو فصل کاوش رسمی در این دژ انجام شده است. نخستین آن در سال ۱۳۸۰ در جریان مرمت‌های اولیه بود. در این کاوش‌ها بخش‌هایی از کهندژ، شامل اصطبل، انبارهای ذخیره، نقب‌های زیرزمینی و راهروهای ارتباطی کشف شد که اطلاعات بی‌سابقه‌ای از نحوه زندگی و دفاع در قلعه به دست داد. قلعه‌ای در آستانه جهانی شدن قلعه فورگ نه‌تنها در فهرست آثار ملی ایران با شماره ۳۴۵۰ به ثبت رسیده، بلکه به‌دلیل ارزش معماری، موقعیت ممتاز و تاریخچه منحصر‌به‌فردش، ظرفیت بالقوه‌ای برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو دارد. این بنای سترگ، نمونه‌ای درخشان از پیوند تاریخ، معماری، طبیعت و فرهنگ ایرانی است که با سرمایه‌گذاری و معرفی شایسته، می‌تواند به یکی از قطب‌های گردشگری تاریخی کشور تبدیل شود.
