تعزیه؛ میراث جهانی از آل بویه تا امروز

اجرای تعزیه در سوگ امام حسین(ع) و یارانش و روایت آنچه در کربلا بر خاندان او گذشت، تنها مختص به ایران نبود که به نوشته ابوحنیفه دینوری، تاریخ نویس اسلامی با شکل‌گیری مذهب تشیع در عراق نیز رواج داشت و بعدها به ترکیه و افغانستان نیز رسید.

تعزیه به شیوه نمایش آیینی اجرا می‌شود و تعزیه‌خوان‌ها لباس‌های مختص به‌خود را دارند و حتی رنگ نیز روایتگری واقعه کربلا را تکمیل می‌کند.

تعزیه‌خوان‌ها با دستگاه‌های موسیقی و گوشه‌های آن نیز آشنایی دارند و سؤال و جواب در روایت‌ها به‌گونه‌ای است که شبیه‌خوان‌ها هر یک در دستگاه و گوشه‌های موسیقایی مختص به یک روایت، سؤال و جواب می‌کنند.

علیرضا زمانی، تاریخ‌پژوه تهران شکل‌گیری تعزیه را به آل‌بویه منتسب می‌داند. به گفته او، در دوران حکومت آل‌بویه اجرای تعزیه گسترش یافت و در همین دوران بود که برپایی مراسم سوگواری محرم جلوه بیشتری یافت. در همین خاندان آل‌بویه بود که از مردم بغداد خواسته شد در سوگواری محرم، بازارها را تعطیل کنند و لباس سیاه بپوشند و در فضاهای عمومی نوحه‌خوانی کنند.

 اوج‌ تعزیه در ایران

در حکومت صفویان که شیعه مذهب رسمی ایران اعلام شد، تعزیه جان دوباره در ایران گرفت و با ایجاد تکیه‌های عزاداری، مکان‌های خاصی نیز برای اجرای تعزیه شکل گرفت.

علیرضا زمانی، تاریخ پژوه تهران معتقد است، تهران که پایتخت شد، برپایی تکیه‌ها جدی‌تر شد و تکیه دولت که مختص پادشاه و حکومت بود، در بازار عباس‌آباد تهران شکل گرفت و بعدها به ارگ منتقل شد. ناصرالدین‌شاه قاجار پایه‌گذار تکیه دولت تهران بود که بنای بسیار شاخص و ارزشمندی داشت. خارجی‌ها هم در آیین‌های عزاداری این تکیه حاضر می‌شدند و تمامی مراسم سوگواری با اجرای تعزیه و بسیار باشکوه برگزار می‌شد.

آنطور که این پژوهشگر تاریخ تهران می‌گوید، محمد‌تقی‌خان، تعزیه‌گردان ملقب به «معین‌البکاء» تنها فردی بود که وظیفه تعزیه‌گردانی داشت و بعدها پسرش ناظم‌البکاء نیز او را در این مسیر همراهی کرد. معین‌البکاء وظیفه داشت در سطح ایران تعزیه‌ها را کارگردانی کند. او در تمام ایران سفر می‌کرد و افرادی را که برای اجرای نقش‌های مختلف تعزیه مناسب بودند، انتخاب می‌کرد. مثلا برای ایفای نقش امامان و خاندان و یاوران امام حسین(ع) زیباترین چهره‌ها انتخاب می‌شدند و برای ایفای نقش اشقیا، کریه‌ترین چهره‌ها را می‌یافت و آنها را آموزش می‌داد و کارگردانی تعزیه یا تعزیه‌گردانی را پیش می‌برد.

کلاس‌های تعزیه اما توسط معین‌البکاء چندماه پیش از اجرای تعزیه برگزار می‌شد. لباس‌ها براساس رنگی که باید بر تن نقش‌های مختلف شود، دوخته می‌شد و اسب، فیل و شتر از قبل مهیا می‌شد تا تعزیه باشکوه اباعبدالله(ع) در تکیه دولت برپا شود. زمانی می‌گوید: اتفاقا در تکیه دولت که یک سکوی مرکزی داشت و تماشاگران به دور آن می‌نشستند، زن‌ها همیشه در صف اول بودند. جایگاه بعدی مختص به مردان بود. هر تاق‌نما نیز مختص یکی از والیان ایالت‌های مختلف بود و آنها تاق‌نماها را براساس سلیقه خود تزیین می‌کردند. شاه‌نشین هم محل جلوس ناصرالدین شاه بود. طبقات بالایی هم برای زنان قاجاری و درباری تهیه شده بود و آنها از پشت یک توری به تماشای تعزیه می‌نشستند. صورتک‌هایی هم برای نقش‌آفرینان با خمیر و کاغذ ساخته می‌شد که اکنون بخشی از آنها در کاخ گلستان نگهداری می‌شود. محمدتقی خان معین‌البکاء هم از دور، شبیه‌خوان‌ها را هدایت می‌کرد. او نقش‌ها و دیالوگ‌های شبیه‌خوانان را روی کاغذ می‌نوشت و بر شال خود می‌گذاشت تا اگر یک شبیه‌خوان آنچه را که باید می‌خواند فراموش می‌کرد، بلافاصله نوشته‌ها را در اختیارش قرار دهد.

به گفته پژوهشگر تاریخ تهران، تکیه دولت، نماد تعزیه فاخر در ایران است و در همان دوره قاجار تکایای دیگری برای اجرای تعزیه در شهر تهران راه‌اندازی شد. تکیه کرمانی‌ها، قمی‌ها و خلج‌ها از آن جمله بود. اصناف هم تکیه داشتند. زنبورک‌چی‌ها و حلبی‌سازها، اعیان و رجال هم دارای تکیه‌های خاص خود برای اجرای تعزیه و برپایی آیین‌های سوگواری محرم بودند. نمونه آنها تکیه عضدالدوله خواهر ناصرالدین‌شاه یا تکیه بهاءالدوله یا تکیه گروه معین‌البکاء که در سطح پایین‌تری از تکیه دولت قرار داشتند. 

ناصرالدین شاه تکیه دیگری در شمیران داشت تا در محرم‌های تابستان به کاخ ییلاقی صاحبقرانیه نزدیک باشد و شاه سریع‌تر به مراسم تعزیه در این نقطه خوش آب و هوا در تابستان‌های تهران برسد.

پهلوی‌ها چراغ تعزیه را خاموش کردند

تعزیه تا اواخر دوره قاجار زنده بود و چنان رونق داشت که کلاس‌های آموزشی معین‌البکاء برای شبیه‌خوان‌ها ماه‌ها پیش از اجرای تعزیه‌های تهران تشکیل می‌شد. اما پس از فوت ناصرالدین شاه، تکیه و تعزیه‌گردانی با بی‌توجهی مواجه و تعزیه و تعزیه‌گردانی با آغاز انقلاب مشروطه بسیار کمرنگ شد. در دوره پهلوی اول تکیه و تعزیه‌گردانی به‌طور کامل در ایران ممنوع شد و پس از او در دوره محمدرضا پهلوی هم به گفته علیرضا زمانی، پژوهشگر تاریخ تهران، دسته‌ها و تکایایی که تعطیل شده بودند، به‌تدریج سوگواری‌ها را برپا کردند اما تعزیه بسیار ضعیف اجرا شد. تکیه دولت نیز در دوران پهلوی تخریب شد و تعزیه مأمن اصلی خود را از دست داد و به‌صورت کاملا ضعیف در گوشه و کنار شهرها اجرا می‌شد اما عمده طرفداران این هنر در روستاها بودند.

با ثبت جهانی تعزیه در آبان‌ماه سال‌89 این بخش از آیین‌های سوگواری در ایران بار دیگر مورد توجه قرار گرفت و علاوه بر تعزیه‌ بزرگ در شهرهای مختلف که در فضای باز برگزار می‌شود، می‌توان یکی از فاخرترین تعزیه‌های تهران را در حسینیه دو شهید دولت‌آباد،  - قلعه‌ای که پس از دوره پهلوی اول راه‌اندازی و مخفیانه تعزیه را از سر گرفت - تماشا کرد.

منبع: ایلنا