گرد و غباری که امروز دامن ما را گرفته بلایی است که بشر بر سر خود آورده
طوفان گرد و غبار عمدتاً حاصل اقدامات مستقیم یا غیرمستقیم انسانی است که شامل عواملی نظیر تخریب گسترده پوشش گیاهی، شخم زدن بی‌رویه زمین‌های کشاورزی، ساخت‌وسازهای بی‌برنامه، خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها و نیز تغییر بی‌رویه کاربری اراضی است
یک استاد جغرافیای دانشگاه تهران می‌گوید گرد و غبار و طوفان‌هایی که امروز گریبان ما را گرفته است حاصل فعالیت بشر است و بدون بازنگری در رویه‌های زندگی مدرن تغییری نخواهد کرد.
دکتر علی درویشی بلورانی، استاد گروه سنجش از راه دور دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران با اشاره به منشأ پدیده گرد و غبار گفت: «گرد و غبار یک پدیده چندعلتی است و نمی‌توان آن را صرفاً به یک دلیل خاص محدود کرد. بخشی از این پدیده منشأ طبیعی دارد و بخشی دیگر، انسان‌ساخت است.»
وی افزود: «در خصوص عوامل طبیعی، باید گفت این نوع از گرد و غبار بخشی از عملکرد طبیعی اکوسیستم زمین است. این پدیده در بسیاری از موارد در مناطقی رخ می‌دهد که از سکونتگاه‌های انسانی فاصله دارند. در واقع، وقوع طوفان‌های گرد و غبار طبیعی در بیابان‌ها یا مناطق خشک جهان، پدیده‌ای غیربشر‌ساخت و اجتناب‌ناپذیر است.»
درویشی ادامه داد: «اما آنچه در سال‌های اخیر بیشتر مورد توجه جامعه علمی و مدیریتی قرار گرفته، گرد و غبارهای انسان‌ساز است. این نوع از گرد و غبارها، برخلاف نوع طبیعی آن، عمدتاً حاصل اقدامات مستقیم یا غیرمستقیم انسانی است که شامل عواملی نظیر تخریب گسترده پوشش گیاهی، شخم زدن بی‌رویه زمین‌های کشاورزی، ساخت‌وسازهای بی‌برنامه، خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها و نیز تغییر بی‌رویه کاربری اراضی می‌شود.»
وی تأکید کرد: «این تغییرات، بدون در نظر گرفتن ظرفیت‌های بوم‌شناختی هر منطقه، موجب آسیب‌پذیر شدن خاک و افزایش احتمال خیزش گرد و غبار در هنگام وزش باد می‌شود. مقابله با این پدیده، مستلزم در نظر گرفتن تمهیدات مدیریتی و اجرایی است که البته امری زمان‌بر و نیازمند منابع مالی قابل توجه است.»
این استاد دانشگاه تهران با اشاره به راهکارهای کوتاه‌مدت برای کاهش آثار گرد و غبار انسان‌ساخت گفت: «برای اثرگذاری سریع بر کانون‌های گرد و غبار، ابتدا باید آن‌ها را به درستی شناسایی و اولویت‌بندی کنیم. این یک گام مهم برای تمرکز منابع و تلاش‌هاست، به‌ویژه در مناطقی مانند تهران که می‌توان برای آن ۵ تا ۶ کانون مهم را شناسایی کرد و به ترتیب، اقدامات مداخله‌گرانه در آن‌ها انجام داد.»
وی افزود: «یکی از مهم‌ترین ملاحظات در اجرای راهکارهای کوتاه‌مدت، توجه به منابع آب است. بدون مدیریت صحیح منابع آبی، هیچ‌گونه تثبیت خاک و احیای پوشش گیاهی به‌طور پایدار امکان‌پذیر نخواهد بود. باید فکری برای فشار جمعیت و دام در مناطق بحرانی نیز بشود. زمانی که بار جمعیتی از منطقه‌ای برداشته شود، طبیعت فرصت می‌یابد تا خود را ترمیم کند.»
درویشی با اشاره به نقش نهادهای فعال در حوزه منابع طبیعی گفت: «خوشبختانه گروه‌هایی از متخصصان و فعالان منابع طبیعی، سال‌هاست که در حوزه تثبیت خاک و احیای پوشش گیاهی فعالیت می‌کنند. استفاده از تجارب این افراد می‌تواند به اجرای موفق‌تر راهکارهای کوتاه‌مدت و میان‌مدت کمک کند.»
وی در ادامه به برخی مناطق بحرانی کشور اشاره کرد و اظهار داشت: «شهرهایی نظیر ایلام، خوزستان، بخش‌هایی از لرستان، بوشهر، زابل، بندرعباس و زاهدان از جمله مناطقی هستند که در سال‌های اخیر بیشترین میزان آسیب‌پذیری را از پدیده گرد و غبار داشته‌اند. هر یک از این مناطق نیازمند راهکارهای متناسب با شرایط بومی خود هستند.»
این استاد دانشگاه افزود: «حتی شهرهایی مانند تهران و کرج که در ظاهر از کانون‌های بیابانی فاصله دارند، تحت تأثیر کانون‌های گرد و غبار ناشی از فعالیت‌های کشاورزی اطراف‌شان قرار دارند. بی‌توجهی به شیوه‌های صحیح کشت، آبیاری، و مدیریت زمین‌های کشاورزی در اطراف کلانشهرها می‌تواند موجب شکل‌گیری کانون‌های محلی تولید گرد و غبار شود که در شرایط جوی خاص، به سمت شهرها حرکت می‌کنند.»
وی در پایان خاطرنشان کرد: «اگرچه مهار کامل گرد و غبار ممکن است در کوتاه‌مدت امکان‌پذیر نباشد، اما با شناخت دقیق کانون‌ها، اولویت‌بندی مداخلات، حفظ منابع آب، و کاهش فشار انسانی می‌توان روند گسترش این پدیده را کند و مدیریت‌پذیر کرد. آنچه در این میان حیاتی است، اراده مدیریتی و مشارکت فعال نهادهای اجرایی و علمی کشور است.»
