بازگشایی «سیاسی» سد زاینده‌رود
بیست سالی هست که کشاورزان اصفهانی به نادیده گرفتن حقابه‌شان اعتراض دارند. امسال هم خواسته‌شان را با شکستن لوله انتقال آب به یزد فریاد زدند.
با دستور رئیس‌جمهور دریچه سد زاینده‌رود باز شد اما این آب قطعا تکافوی نیاز کشاورزی را نخواهد کرد و بازگشایی دریچه‌ها یک تصمیم سیاسی است. باز کردن دریچه سد زاینده‌رود در سالی که پیش از آغاز آن هشدارهای لازم درباره ریاضت‌های آبی داده شده بود، تصمیمی عجیب بود. تصمیمی که می‌تواند حتی تامین نیازهای شرب اصفهان را در میانه تابستان داغ امسال و در شرایطی که بارش‌های حوضه آبریز زاینده‌رود از میانگین بلند مدت 40 درصد عقب‌تر است، با مشکل مواجه کند.
«باز کردن آب اکنون سیاسی است» این نظر مهدی فصیحی هرندی، پژوهشگر حوزه آب، درباره تاثیر باز کردن دریچه سد بر معیشت کشاورزان و تامین نیازهای شرب اصفهان در ماه‌های گرم پیش‌رو است.
البته فصیحی هرندی بر این باور است وقتی سد زاینده‌رود کمتر از 400 تا 500 میلیون متر مکعب آب داشته باشد، عملا منحنی فرمانش کارایی برای مدیریت شرب ندارد و به هر حال تنش‌های تابستانه برای تامین نیازهای شرب را باید به شیوه‌ای دیگر مدیریت کرد.
او اعتقاد دارد آنچه این روزها در حوضه آبریز زاینده‌رود رخ داده، شاید تلنگری باشد که وزارت نیرو بر وظایف مغفول مانده‌اش تمرکز کند و داستان هدر رفت آب در شبکه شهرهای حوضه آبریز زاینده‌رود را کنترل کند.
هدر رفت 200 میلیون متر مکعبی آب
به گفته این پژوهشگر آب، بر اساس آمارهای اعلام شده توسط وزارت نیرو 16 تا 20 درصد هدر رفت آب در شبکه آب شرب حوضه آبریز زاینده‌رود داریم که این عدد درست نیست و یک عدد متوسط است. در برخی مناطق میزان هدر رفت شبکه تا 40 درصد هم می‌رسد اما همه آن فیزیکی نیست، بلکه آب به حساب نیامده‌ای است که وارد شبکه می‌شود و درآمد ایجاد نمی‌کند.
او ادامه می‌دهد: مصرف آب شرب اصفهان 400 میلیون متر مکعب است. 26 شهر به حوضه آبریز زاینده‌رود وصل هستند. این حوضه آبریز به شهرک صنعتی دلیجان، شهر کاشان یک میلیون نفری، شهرهای یزد، اردکان، میبد و نائین آب می‌رساند. شهرکرد از زاینده‌رود آب می‌گیرد، بروجن 10 میلیون متر مکعب آب از زاینده‌رود برداشت می‌کند. اگر هدر رفت در همه این مناطق را که حساب کنیم، به عددی حدود 200 میلیون متر مکعب می‌رسیم.
جریان زاینده‌رود جلوی فرونشست را می‌گیرد
فصیحی هرندی با توجه به آنکه اطلاعاتش کامل نیست از رهاسازی آب سد زاینده‌رود دفاع خاصی نمی‌کند اما بر این باور است که آب رهاسازی شده قطعا پاسخگوی نیاز کشاورزان نیست و ممکن است هدف اصلی را محقق نکند اما مزیت دیگری دارد و آن این است که جریان آب در زاینده‌رود، از سرعت فرونشست سالانه 36 سانتیمتری در این حوضه آبریز، خواهد کاست.
او اضافه می‌کند: اکنون هیچ محلی برای کنترل فرونشست شهر اصفهان وجود ندارد. جایی که خاک و رس به هم فشرده و منابع آب آن تخلیه شده است، آبخوان قابل بازیافت نیست اما اگر در جاهایی که آبرفت شنی دارند و آب در آن نفوذ می‌کند یا در مادی‌ها و نهرهای اصفهان آب جاری شود، فرونشست کنترل می‌شود. حتی همان آبی که در زمین‌های کشاورزی جاری می‌شود، در کنترل فرونشست اثر دارد.
این پژوهشگر حوزه آب معتقد است با کارهای کوچک می‌توان آینده فلات مرکزی ایران را تحت تاثیر قرار داد اما چون نقشه راهی برای باز کردن رودخانه زاینده‌رود نداریم، کاری انجام نمی‌شود.
فصیحی هرندی اضافه می‌کند: اگر یک مغز منفصلی از دولت وجود داشت، بررسی می‌کرد تا ببیند با همان آبی که وجود دارد، چه کارهایی می‌توان انجام داد. تعریف راه حل برای حوضه آبریز زاینده‌رود خیلی پیچیده نیست. حتی برای کشاورزانی که همه هست و نیست‌شان را از دست داده‌اند، می‌توان راهی پیدا کرد.
توجه به توزیع عادلانه کمیابی آب
به گفته فصیحی هرندی، کشاورز بهتر از ما می‌داند که آب نیست. دلیل عصبانیتش این است که می‌گوید به جای توزیع عادلانه آب، باید توزیع عادلانه کمیابی آب داشته باشید. این یک جمله، درخواست حقابه‌داران زاینده‌رود است. همه 300 هزار نفر کشاورزان منطقه با این جمله موافق هستند اما چون این جمله سر در سیاست‌ها نیست، هر کار دیگری انجام دهند، اشتباه است.
او برای تشریح نظر خود مثالی می‌زند و می‌گوید: یک حقابه‌بری که 20 هکتار زمین دارد، تمام زمینش را با آب موجود در زاینده‌رود نمی‌تواند زیر کشت ببرد. باید به او بگویند با میزان آب موجود، فقط می‌توانید پنج هکتار زمین زیر کشت ببرید. در این پنج هکتار هر کاری دوست دارید، انجام دهید. گلخانه احداث کنید یا گندم بکارید.
این پژوهشگر آب بر این باور است که دولت باید برای بقیه زمین کشاورز که زیر کشت نرفته، برنامه معیشتی داشته باشد. مثلا به کشاورزان بگوید انرژی خورشیدی راه بیاندازند یا بیت کوین تولید کنند زیرا در رفسنجان یک شرکت چینی به‌صورت قانونی مشغول تولید بیت کوین است. بنابراین وقتی کشاورز اصفهانی حقابه خود را دریافت نمی‌کند و این حقابه به هر دلیلی در جای دیگر مصرف می‌شود یا در بالادست به صورت غیر قانونی باغ بادام می‌کارند یا صنعت فولاد با زور پول از آن استفاده می‌کند، در هر صورت باید برای کشاورز معیشت جایگزین تعریف شود.
احتمال گسترش مناقشه در آینده
فصیحی هرندی تاکید می‌کند: اگر این ساز و کار را برای کشاورزان بگذارید، ممکن است همه آن را نپذیرند اما برخی از 300 هزار نفر، این مسیر را می‌پذیرند. در نتیجه با این راهکار یک ششم مناقشه‌گران را از بازی بیرون کشیده‌اید.
او توضیح می‌دهد: همه آنچه گفته شد، صرفا یک مثال بود اما خلاقیت مرده است و روش‌های سیاستگزاری، خلاقانه نیست. معلوم است که آبی نداریم تا آن همه توسعه کشاورزی دهیم. کشاورزان اصفهان 20 سال است که تظاهرات می‌کنند، پنج سال دیگر کشاورزان بالادست این حوضه معترض خواهند بود. چندی بعد نظاره‌گر مناقشه صفارود در کرمان خواهیم بود و چهار روز دیگر مناقشه اردبیل و تبریز، که فعلا زیر خاک است، سر بر می‌آورد.
