کشت دوم برنج در شمال ایران؛ سود کوتاه‌مدت، زیان بلندمدت
کشت دوم برنج گرچه در نگاه نخست راهکاری برای جبران درآمد از دست‌رفته کشاورزان به شمار می‌آید، اما در واقع عامل تهدیدآمیز برای منابع آب، پایداری خاک و امنیت غذایی کشور است.
در پی افزایش قیمت برنج و فشار اقتصادی بر کشاورزان، کشت دوم برنج در استان‌های شمالی کشور به‌ویژه مازندران و گیلان، طی سال‌های اخیر با رشد قابل‌توجهی مواجه شده است. این در حالی است که کارشناسان محیط‌زیست، مسئولان منابع آب، و حتی برخی از کشاورزان، نسبت به پیامدهای این روند هشدار داده‌اند.
اقتصاد در تنگنای آب
کشت دوم برنج که معمولاً در مردادماه آغاز و تا اوایل پائیز ادامه می‌یابد، از نگاه اقتصادی برای کشاورزان دارای جذابیت‌هایی است چراکه در شرایطی با آمادگی قبلی زمین، بدون نیاز به شخم‌زنی گسترده و با هزینه‌های نسبتاً کمتر، می‌توانند به تولید مجدد دست یابند.
اما طبق گزارش روزنامه گیلان امروز (تیر ۱۴۰۲)، برخی کشاورزان با کشت دوم در سطح پنج هکتار تنها حدود ۱۵ میلیون تومان سود خالص کسب کرده‌اند، در حالی که هزینه تولید هر هکتار در آن زمان، بالغ بر ۵۰ میلیون تومان برآورد شده بو. این سود پائین در مقابل زحمات فراوان و پیامدهای زیست‌محیطی، جای تأمل دارد.
بحران منابع آب و هشدار رسمی
سوای سود پائین کشت دوم، مهم‌ترین مشکلی که گریبان همه مردم را می‌گیرد بحث بحران آب و کم آبی است که در صورت تداوم کشت دوم در شالیزارهای شمال کشور این بحران به‌نو چشمگیری افزایش یافته و باعث دردسر عمومی می‌شود.
مدیرعامل وقت شرکت آب منطقه‌ای مازندران در مرداد ماه سال ۱۴۰۲ در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا تاکید کرد: «برای آبیاری کشت دوم برنج در استان، هیچ برنامه‌ای برای تخصیص آب سطحی یا زیرزمینی وجود ندارد. کاهش شدید ذخایر آبی در سال‌های اخیر، به‌ویژه در منابع زیرزمینی، زنگ خطر جدی را برای بخش کشاورزی به صدا درآورده است.»
بررسی‌ها نشان می‌دهد سطح سفره‌های زیرزمینی در مازندران بیش از ۱۱۰ سانتی‌متر کاهش یافته و در برخی مناطق با خطر فرونشست زمین روبرو هستیم و استفاده غیرمجاز از چاه‌های عمیق برای آبیاری کشت دوم، این بحران را تشدید کرده است.
پیامدهای زیست‌محیطی و کشاورزی ناپایدار
کارشناسان دانشگاهی و فعالان محیط‌زیست هشدار می‌دهند که کشت دوم برنج منجر به افزایش مصرف کود و سموم، کاهش باروری خاک در درازمدت و با برهم زدن چرخه طبیعی زمین، خطر بروز آفات و بیماری‌های گیاهی را افزایش می‌دهد.
دکتر فاطمه علوی، پژوهشگر منابع طبیعی، در یک گفت‌وگوی تخصصی عنوان کرد: «مصرف بالای اوره و فسفات در کشت دوم، علاوه بر آلوده‌سازی منابع آبی، می‌تواند به افزایش سرطان‌های دستگاه گوارش در جوامع محلی دامن بزند.»
آیا کشت جایگزین ممکن است؟
به‌رغم ممنوعیت‌های رسمی، نبود حمایت‌های کافی از سوی نهادهای دولتی و همچنین نبود جایگزین‌های اقتصادی مناسب، باعث شده بسیاری از کشاورزان همچنان به سمت کشت دوم متمایل باشند.
در این شرایط، کارشناسان پیشنهاد می‌کنند با توسعه کشت پائیزه محصولات کم‌آب‌بر نظیر سویا، کنجد، سبزیجات، جو یا ماش، می‌توان هم چرخه درآمد کشاورز را حفظ کرد و هم از منابع آبی کشور صیانت نمود.
به‌رغم کشت دوم و افزایش تولید، قیمت برنج این روزها به‌شکل سرسام آوری افزایش یافته و این موضوع نشان می‌دهد افزایش تولید و عرضه بالای کالا نیز نقشی در کاهش قیمت برای مردم ندارد و این تولید مجدد نه‌تنها به منابع آبی ضربه می‌زند که لطمه‌ای جبران‌ناپذیر برای عامه مردم است، بلکه به‌لحاظ اقتادی نیز برای مردم و حتی کشاورزان صرفه‌ای ندارد و بیشتر باعث افزایش دارایی دلالان این حوزه می‌شود که باید برای آن تدبیری اندیشیده شود.
و نکته پایانی این‌که کشت دوم برنج گرچه در نگاه نخست راهکاری برای جبران درآمد از دست‌رفته کشاورزان به شمار می‌آید، اما در واقع عامل تهدیدآمیز برای منابع آب، پایداری خاک و امنیت غذایی کشور است. بدون تدبیر فوری و راهکار جایگزین از سوی دولت، این روند می‌تواند در سال‌های آینده با تبعات جبران‌ناپذیر مواجه شود.
