مستند؛ روایتی زنده از حقیقت در قاب زمان

به‌گزارش آوش، مستند، هنری است که حقیقت را روایت می‌کند و تماشاگر را به دنیایی فراتر از تخیل می‌برد. از نخستین روزهای پیدایش سینما، مستندسازان کوشیده‌اند لحظات واقعی را ثبت کنند و به مخاطب ارائه دهند. به بهانه سیزدهمین جشن مستقل مستند ایران، نگاهی به تاریخ این هنر در جهان و ایران خواهیم داشت.

در دورانی که سینما هنوز جایگاه مشخصی پیدا نکرده بود، برادران لومیر تصمیم گرفتند از مردم در حال سوار و پیاده شدن از قطار فیلم‌برداری کنند. آنان وقایع حقیقی را بدون استفاده از بازیگر ثبت کردند و نخستین افرادی بودند که زندگی واقعی را به تصویر کشیدند. پس از آن، رابرت فلاهرتی، معدن‌شناسی که در قطب شمال کانادا فعالیت داشت، زندگی اسکیموها را چنان جذاب یافت که تصمیم گرفت از روزمرگی آن‌ها فیلم بگیرد. شانزده ماه بعد، با فیلمی هفتاد و پنج دقیقه‌ای به نام نانوک شمالی به آمریکا بازگشت. این مستند، به دلیل تازگی و آشنا نبودن مردم به زندگی اسکیموها، با استقبال فراوانی مواجه شد. نانوک شمالی یکی از نخستین نمونه‌های مستند داستانی محسوب می‌شود.

پس از آن، جان گریرسن که تحت تأثیر آثار فلاهرتی قرار گرفته بود، برای نخستین بار واژه Documentary را برای این سبک سینمایی به کار برد. او معتقد بود که فیلم مستند باید مسئولانه ساخته شود و مجموعه‌ای از اصول را برای آن تعریف کرد:

1- مستند باید حقیقت جامعه را بازتاب دهد، نه صرفا اثری سرگرم‌کننده باشد.

2- تدوین باید به گونه‌ای انجام شود که مستند ققط مجموعه‌ای از مشاهدات خام نباشد، بلکه روایتی منسجم ارائه دهد.

3- مردم عادی باید در آن حضور داشته باشند.

4- مستند باید در جهت رفع مشکلات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه موثر باشد.

البته امروزه گونه‌های مختلفی از مستند وجود دارد که الزاما در این چارچوب نمی‌گنجند؛ از مستندهای تاریخی، طبیعت و علمی گرفته تا آثار ورزشی، سیاسی و حتی پرتره‌هایی از زندگی افراد مشهور. همچنین، دو روش اصلی در مستندسازی رایج است: در روش مشاهده‌ای، فیلم‌بردار هیچ دخالتی در روایت ندارد و صرفاً به ثبت وقایع می‌پردازد، در حالی که در روش مشارکتی، با افراد درگیر در مستند تعامل برقرار می‌کند.

مستندسازی در ایران با عکاسی آغاز شد. ابراهیم‌خان عکاس‌باشی که در سفرهای مظفرالدین‌شاه او را همراهی می‌کرد، در جشن گل‌های پاریس فیلم‌برداری کرد و این اثر را می‌توان از نخستین مستندهای ایرانی دانست. پس از او، خان‌بابا معتضدی که در خارج از کشور تحصیل کرده بود، با دوربینی که به ایران آورده بود، ابتدا از خانواده و محیط اطرافش فیلم گرفت. اما به مرور کارش جدی‌تر شد و از محمدحسن میرزا، ولیعهد قاجار، تصویربرداری کرد. او حتی رویدادهای مهمی مانند مجلس موسسان و مراسم سوگند رضاخان را ثبت کرد و به این ترتیب، بسیاری از لحظات تاریخی ایران را به تصویر کشید.

یکی از مهم‌ترین فواید مستند، آگاهی‌بخشی و آموزش است. این آثار می‌توانند مفاهیم پیچیده را به زبانی ساده برای مخاطب توضیح دهند و بیننده را نسبت به مسائل گوناگون آگاه کنند. مستندها پلی میان واقعیت و تماشاگر می‌سازند و دریچه‌ای تازه به جهان می‌گشایند. چه در مقام روایت‌گر تاریخ، چه در مقام تحلیل‌گر مسائل اجتماعی، مستند همیشه بستری برای اندیشیدن، کشف کردن و دیدن نادیده‌ها بوده است.