تقوایی؛ سینماگری که آیین، هویت و حقیقت را به روایت مستند تبدیل کرد
ناصر تقوایی فیلمسازی است که به گفته حاضران در نشست «جامعهشناسی آثار مستند ناصر تقوایی» در نوزدهمین جشنواره «سینماحقیقت»، از گزارشگری صرف عبور کرده و با نگاهی انسانشناسانه، مناسک، باورها و زندگی روزمره مردم را به روایت سینمایی رسانده است.
نشست «جامعهشناسی آثار مستند ناصر تقوایی» با حضور مهناز رونقی و مهرداد عربستانی، از مدرسان دانشگاه، روز شنبه ۲۲ آذرماه در پردیس سینمایی ملت و در چهارمین روز از برگزاری این جشنواره برگزار شد.
این نشست با میزبانی امیرکاظمیاصل برگزار شد. او در ابتدای جلسه، بهعنوان مقدمهای برای آغاز بحث، به معرفی ناصر تقوایی پرداخت و گفت: ناصر تقوایی در حوزه عکاسی استعداد قابل توجهی داشت و در سینما از ابراهیم گلستان آموخت. او با حضور در سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران، ساخت آثار مستند خود را آغاز کرد و این آثار را در تاریخ سینمای مستند ایران به ثبت رساند. تقوایی فعالیت سینمایی خود را با نخستین فیلم سینماییاش «آرامش در حضور دیگران» آغاز کرد و در مجموع شش فیلم سینمایی، پیش و پس از انقلاب اسلامی، کارگردانی کرد. اکنون و در آستانه شصتمین روز از فقدان این سینماگر بزرگ، به بررسی آثار مستند ناصر تقوایی میپردازیم.
فیلمهای تقوایی چند صفحه پژوهش مردمنگارانه را در زمانی کوتاه به مخاطب ارائه میدهد
در ادامه، عربستانی با اشاره به امکان بررسی آثار تقوایی از منظر انسانشناسی گفت: آثار ایشان را میتوان با نگاهی انسانشناسانه تحلیل کرد. تقوایی نگاه اجتماعی دقیق و ریزبینانهای نسبت به جامعه داشت و از نوعی بصیرت انسانشناسی برخوردار بود.
عربستانی در پاسخ به درخواست گرداننده نشست برای تشریح دستهبندی آثار تقوایی اظهار کرد: فیلمهای مستند ناصر تقوایی را میتوان در سه دسته کلی طبقهبندی کرد. دسته نخست، آثاری هستند که به مردمنگاری میپردازند و تلاش میکنند پدیدهها را از منظر معنا و تفسیری که برای مردم دارند بررسی کنند؛ اینکه یک رفتار یا مناسک در نگاه مردم چه معنا و مفهومی پیدا میکند. دسته دوم، آثاری هستند که توجه ویژهای به بستر اجتماعی دارند و با نگاهی جامعهشناسانه به تحلیل مناسک و رفتارها میپردازند و برای آنها تبیین ارائه میدهند؛ نگاهی که برای انسانشناسان اهمیت ویژهای دارد.
او ادامه داد: دسته سوم نیز آثاری هستند که به زندگی روزمره با نگاهی کاملاً اجتماعی میپردازند. این آثار همگی از نوعی بینش و بصیرت ویژه برخوردارند.
او افزود: علاوه بر دقت در به تصویر کشیدن آداب و رسوم، یکی دیگر از ویژگیهای آثار تقوایی، ایجاز و اختصار آنهاست. فیلمهای او بهنوعی چند صفحه پژوهش مردمنگارانه را در زمانی کوتاه به مخاطب ارائه میدهند.
نشان دادن آغاز و پایان و بازگشت به زندگی روزمره
در ادامه، کاظمیاصل پرسید: به نظر شما چه ویژگی شاخص و غالبی در آثار ناصر تقوایی وجود دارد؟
عربستانی در پاسخ گفت: تقوایی به دنبال کشف معناست و برای همین در فیلمهایش از نریشنهای طولانی و دقیق استفاده میکند. برخی مفاهیم انتزاعی را نمیتوان صرفاً با تصویر نشان داد، اما نریشنهای او این مفاهیم را بهطور کامل منتقل میکنند. نریشن در آثار تقوایی معنا پیدا میکند و مخاطب با شنیدن آن، داستان و مفهوم را درک میکند. یکی از ویژگیهای مهم کار او این است که فیلم را در نقطه اوج به پایان میرساند.
او ادامه داد: در بسیاری از آثار او، اوج مناسک با رقص، عروسی یا آیینهای جمعی همراه است و پس از آن، فیلم به زندگی عادی بازمیگردد. نشان دادن آغاز و پایان و بازگشت به زندگی روزمره، از عناصر مهمی است که در آثار تقوایی بهوضوح دیده میشود. شخصیتهای فیلمهای او اغلب انسانهای عادی و معمولی هستند که در لحظهای به اوج میرسند، اما پس از شور و هیجان مراسم، دوباره به زندگی آرام و گاه راکد خود بازمیگردند؛ زندگیای که اغلب متعلق به اقشار فرودست جامعه است.
فکر عمیق، ذهن پیچیده و بیان غنی
در ادامه نشست، میزبان به جملهای از ناصر تقوایی اشاره کرد که گفته بود: «فیلمهای غلطی که حرفی برای گفتن دارند، بهتر از فیلمهای خوبی هستند که حرفی برای گفتن ندارند.» وی سپس پرسید: به نظر شما آثار تقوایی چه حرفی برای گفتن دارند؟
مهناز رونقی در پاسخ گفت: آنچه آثار داستانی و مستند ناصر تقوایی را از بسیاری آثار دیگر متمایز میکند، فکر عمیق، ذهن پیچیده و بیان غنی اوست. آثار مستند او نیز بهشدت متمایز هستند و میتوان گفت دراماتیکترین شکل سینمای مستند را در کارهای تقوایی میبینیم. تفاوت میان آثار متقدم و متأخر او نشاندهنده تغییرات فرمی و ذهنی در مسیر کاری اوست.
رونقی در پاسخ به پرسشی درباره شکلگیری درام در مستندهای تقوایی گفت: وقتی از سینمای مستند صحبت میکنیم، با گونههایی مانند مستند گزارشی یا مستند روایی مواجه هستیم، اما آثار ناصر تقوایی از گزارشگری صرف عبور میکنند و به روایت میرسند. راوی در آثار او حضوری متفاوت دارد؛ راوی در فاصلهای مناسب ایستاده، در کنار سوژه قرار دارد اما اشراف کامل به موضوع دارد.
او افزود: از منظر زیباییشناسی، آثار تقوایی بسیار هنرمندانه هستند، اما فراتر از فرم، از حیث محتوای جامعهشناختی، مردمشناسی و زیباییشناسی نیز حرفی برای گفتن دارند. آثار او را نمیتوان تنها از یک بُعد بررسی کرد.
او ادامه داد: اگر از منظر جامعهشناسی هنر به آثار تقوایی نگاه کنیم، میبینیم که بسیاری از آنها قابلیت تبدیل شدن به سند جامعهشناختی را دارند. تقوایی هنرمندی مؤلف است که از یک خاستگاه مشخص برخاسته و توانسته آن فضا را به جهانبینی و نگرش تبدیل کند و در قالب یک زیستبوم به مخاطب ارائه دهد. از این رو، آثار او آثاری دستاول هستند و ظرفیت انجام پژوهشهای گسترده جامعهشناختی را دارند.
اگر تقوایی مستند نمیساخت، فیلمهای داستانیاش به این پختگی نمیرسیدند
در ادامه، میزبان نشست پرسید: آیا میان آثار مستند و سینمایی ناصر تقوایی پیوندی وجود دارد؟
رونقی پاسخ داد: کاملاً. اگر تقوایی مستند نمیساخت، فیلمهای داستانیاش به این پختگی نمیرسیدند. میان آثار او پیوندی عمیق وجود دارد و ارتباط میان ادبیات و سینمای او بسیار پررنگ است. مجموعه این آثار بود که ناصر تقوایی را ساخت و به بلوغ رساند.
تقوایی از لایههای سطحی عبور میکند و به انگیزههای پنهان انسانها میپردازد
در پاسخ به پرسشی درباره ورود نگاه مؤلف به آثار مستند تقوایی، مهرداد عربستانی گفت: در برخی فیلمها مداخله آگاهانه دیده میشود و برخی صحنهها برنامهریزی شدهاند، اما با وجود این، حقیقتی از دل واقعیت بیرون کشیده میشود. تقوایی از لایههای سطحی عبور میکند و به انگیزههای پنهان انسانها میپردازد؛ انگیزههایی که بسیاری از افراد خود نیز از آنها آگاه نیستند. این نگاه، یکی از وجوه حقیقت در آثار اوست. منطق پنهانی در کارهای تقوایی وجود دارد و نزدیک شدن به انسانها و کشف انگیزههای آنها از ویژگیهای شاخص آثار اوست.
تعارض میان سکون و شور مناسک، شاخصه اصلی آثارتقوایی است
در بخش دیگری از نشست، موضوع «مستندهای جنوب» در آثار تقوایی مطرح شد.
عربستانی در اینباره گفت: جنوبی بودن تقوایی بیتأثیر نیست. او رکود و سکون زندگی در جنوب را نشان میدهد و پدیدههایی را به تصویر میکشد که از دل این سکون بیرون میآیند. تعارض میان سکون و شور مناسک، شاخصه اصلی آثار اوست.
رونقی نیز در همین راستا گفت: حقیقتِ جنوب در آثار تقوایی فضایی وهمآلود را به تصویر میکشد؛ فضایی تلخ اما شاعرانه. آثار او پارادوکسیکالاند؛ در عین سنگینی و وهم، نوعی رهایی و نرمی در آنها وجود دارد. نوعی نیستی و انهدام در آثار او دیده میشود که با هستی و زندگی گره خورده است. موسیقی، صدا، سکوت و مونتاژ جذاب، در کنار متنی با نگاه انتقادی فرهنگی و اجتماعی، اثری خلق میکند که مخاطب را میخکوب میکند.
او افزود: قاببندی در آثار تقوایی بسیار شاخص است؛ بهگونهای که بسیاری از قابها یادآور نقاشی هستند. در آثار او، تکنیک در خدمت بیان هنری قرار میگیرد و تصویر، ادبیات، هنر و محتوا بهطور همزمان همپوشانی دارند.
«باد جن» یکی از جدیترین اسناد مستند درباره فرهنگ عامه است
در ادامه نشست، مستند «باد جن» مورد بحث قرار گرفت.
عربستانی این مستند را اثری جهانشمول از نظر ساختار و محتوا دانست و گفت: «باد جن» حتی پس از گذشت نیم قرن همچنان تازگی و کارایی دارد. در این اثر، کسانی که معمولاً دیده نمیشوند، به مرکز توجه تبدیل میشوند. نگاه اجتماعی و انتقادی در باورهای به تصویر کشیدهشده در این فیلم کاملاً مشهود است.
رونقی نیز با اشاره به این مستند گفت: «باد جن» یکی از جدیترین اسناد مستند درباره فرهنگ عامه است. نمیتوان بهسادگی آن را خرافه نامید. همانطور که در ادبیات آمریکای لاتین از رئالیسم جادویی صحبت میکنیم، جنوب ایران نیز واجد نوعی رئالیسم جادویی است و این قصهها بخشی از فرهنگ مردم آن منطقه بوده و هست. صدای احمد شاملو در این فیلم نقش مهمی در فضاسازی دارد.
او افزود: صدای باد و دریا در ابتدای فیلم، تصاویر فضاهای خالی، ویرانهها، گلدانهای شکسته و گورستان، تا رسیدن به زنی که مردم را برای مراسم فرا میخواند، همگی در خدمت فضاسازیاند. در جریان مراسم، صدای دهل بالا و پایین میرود و مناسک فرهنگ عامه به شکلی اجتماعی تفسیر میشود؛ تلاشی برای تغییر بخت ناموفق در مواجهه با شرایط زندگی و اقلیمی. بحث تقدیر و سرنوشت نیز بهوضوح در این فیلم قابل مشاهده است و مجموعهای از زیست مردم را به تصویر میکشد.
در پاسخ به پرسشی درباره ماندگاری آثار تقوایی، رونقی گفت: زیبایی اثر، موضوعات جذاب و قابل اعتنا، انتخاب هوشمندانه سوژه و استفاده درست از عناصر سینمایی و قصهگویی، در کنار اندیشهای قوی، باعث شده آثار تقوایی همچنان دیدنی باشند.
او افزود: تقوایی در سالهای پایانی نگاه تلختری پیدا کرده بود و شاید به همین دلیل دیگر فیلم نساخت؛ زیرا معتقد بود مخاطب بیش از این تاب تلخی ندارد و ترجیح داد سینمای رئالیستی تلخ و انتقادیاش در همان نقطه متوقف شود.
در پایان نشست، در پاسخ به پرسشی درباره تجربه مخاطب امروز از مستندهایی که متعلق به گذشتهاند اما همچنان تازگی دارند، حاضران تأکید کردند: مناسک، باورها و آیینهایی که با شور، هیجان، غم و شادی همراهاند، در همه جای دنیا جذابیت دارند و تکرار چنین ساختارهایی و فهم نقش آنها در زندگی اجتماعی، همچنان برای مخاطب امروز نیز معنا و کشش دارد.
نوزدهمین جشنواره بینالمللی «سینماحقیقت» به دبیری محمد حمیدیمقدم از ۱۹ تا ۲۵ آذرماه در پردیس سینمایی ملت در حال برگزاری است.
