خطر بی‌صدا در جنوب کشور

در حالی که بسیاری از تهدیدات سلامت عمومی در ایران پر سر و صدا و رسانه‌ای هستند، گزند خاموش و مرگبار مار و عقرب در سکوت، هر سال جان ده‌ها نفر را می‌گیرد. آخرین آمار رسمی وزارت بهداشت نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۳، بیش از ۸۹ هزار مورد مار و عقرب‌گزیدگی در کشور ثبت شده است. گرچه نظام سلامت موفق به کنترل مرگ‌ومیر در سطحی پایین شده، اما هشدارها درباره آسیب‌پذیری مناطق جنوبی و محروم همچنان پابرجاست.

تهدیدی از دل خاک، واقعیت نیش در ایران

ایران یکی از کشورهای با تنوع بالای گونه‌های زهردار، به‌ویژه مارها و عقرب‌هاست. اقلیم گرم و خشک مناطق جنوبی، شرایطی مساعد برای زیست این جانداران فراهم کرده است. طبق داده‌های وزارت بهداشت تنها در سال گذشته، ۸۱ هزار و 406 مورد عقرب‌گزیدگی و ۸ هزار و  ۳۸۹مورد مارگزیدگی در مراکز درمانی سراسر کشور ثبت شده که مجموعاً از مرز ۸۹ هزار مورد عبور می‌کند.

آمارها همچنین نشان می‌دهد بیشترین موارد عقرب‌گزیدگی در فصول گرم سال و به‌ویژه در ماه‌های تیر و مرداد اتفاق می‌افتد، زمانی که فعالیت این موجودات به اوج می‌رسد.

مرگ‌ومیر کم اما قابل توجه

مرگ‌ومیر ناشی از گزش این جانوران، اگرچه در قیاس با میزان ابتلا، بسیار پایین است اما نمی‌توان از آن چشم پوشید. اطلاعات دقیق و موثقی از میزان تلفات مار و عقرب گزیدگی در دست نیست اما برخی پژوهش‌ها و خبرها ذکر کرده‌اند که سال گذشته 15 نفر به خاطر گزیدگی جان خود را از دست داده‌اند.

برخی منابع غیررسمی هم نوشته‌اند که عقرب‌گزیدگی سالانه حدود ۲۰ تا ۳۰ قربانی می‌گیرد. همچنین سالانه  بین 7 تا 12 نفر هم بر اثر مارگزیدگی جان خود را از دست می‌دهند.

با این حال درصد مرگ‌ومیر تخمینی برای عقرب‌گزیدگی در ایران ۰٫۰۳ تا ۰٫۰۴ درصد و برای مارگزیدگی ۰٫۰۸ تا ۰٫۱۴ درصد است. این رقم در مقایسه با کشورهای آفریقایی و آسیای جنوب‌شرقی بسیار پایین‌تر است، اما در مناطقی مانند خوزستان و هرمزگان، با توجه به دسترسی محدودتر به امکانات درمانی، خطر همچنان جدی است.

نقشه خطر؛ کدام استان‌ها در صدر هستند؟

مار و عقرب گزیدگی بیشتر در شهرهای جنوبی و مناطق گرم خشک وجود دارد. بر اساس اطلاعات موجود بیشترین فراوانی گزش عقرب به ترتیب در خوزستان (۲0 هزار و 300 مورد در یک سال)، هرمزگان، سیستان و بلوچستان، کرمان و فارس گزارش شده است.

مارگزیدگی هم به ترتیب در خوزستان (هزار و ۴۷۸ مورد)، فارس، کرمانشاه، ایلام و سیستان و بلوچستان ثبت شده است. طبق اعلام رسمی، ۷۵٪ مرگ‌های ناشی از عقرب‌گزیدگی نیز از چهار استان خوزستان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کرمان گزارش می‌شود.

مارهای سمی در جنوب ایران

همانطور که پیش‌تر هم به آن اشاره شد در جنوب ایران، چندین گونه مار سمی وجود دارند که می‌توانند موجب گزیدگی‌های خطرناک و حتی مرگ شوند. پس افرادی که در این مناطق زندگی یا گردشگرانی که مناطق جنوبی و مرکزی کشور سفر می‌کنند باید پیش از رفتن اطلاعات لازم را کسب کنند یا حداقل از نظر ظاهری با گونه‌های بومی منطقه آشنا شوند. از جمله این مارها می‌توان به افعی شاخ‌دار، مار جعفری، و سیاه‌مار اشاره کرد.

افعی شاخ‌دار: این مار به دلیل وجود یک زائده شاخ‌مانند بر روی سرش، به این نام معروف است. نیش آن حاوی سم خطرناکی است که می‌تواند باعث تورم شدید، خونریزی و حتی مرگ شود.

مار جعفری: این مار نیز از جمله مارهای سمی و خطرناک جنوب ایران است. نیش این مار می‌تواند دردناک باشد و علائمی مانند تورم، خونریزی، و آسیب به سیستم عصبی را ایجاد کند.

سیاه‌مار: این مار به دلیل رنگ تیره و سمی بودن، به این نام شناخته می‌شود. نیش سیاه‌مار می‌تواند باعث فلج، نارسایی تنفسی و مرگ شود.

آنچه که باید به آن توجه کرد این است که در صورت مواجهه با مار سمی، از نزدیک شدن به آن خودداری کنید و به سرعت از محل دور شوید. اگر دچار گزیدگی شدید، بلافاصله به نزدیک‌ترین مرکز درمانی مراجعه کنید و در آخر اینکه از انجام اقدامات خودسرانه مانند بستن محل گزیدگی یا مکیدن سم خودداری کنید.

پادزهر یا سپری که جان می‌خرد

از مهم‌ترین دلایل کاهش مرگ‌ومیر، تولید داخلی پادزهرهای مؤثر برای نیش مار و عقرب است. شرکت‌های داروسازی داخلی سالانه بیش از ۴۰۰ هزار دوز سرم ضدعقرب و ضدمار تولید می‌کنند که در اختیار مراکز درمانی به‌ویژه در مناطق پرخطر قرار می‌گیرد.

براساس آمار دانشگاه علوم پزشکی اهواز، با تزریق به‌موقع سرم، ۹۸ درصد موارد عقرب‌گزیدگی بدون عارضه بهبود می‌یابند. اما مشکل اصلی، تأخیر در مراجعه به مراکز درمانی به‌ویژه در مناطق روستایی و صعب‌العبور است.

مراقبت‌های اورژانسی فاصله‌ای میان زندگی و مرگ

تحقیقات نشان داده که اگر فرد گزیده‌شده در کمتر از ۲ ساعت به مراکز درمانی برسد، احتمال نجات تا ۹۹ درصد افزایش می‌یابد. اما در استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان، گاهی انتقال به مرکز درمانی بیش از ۳ ساعت طول می‌کشد.

بخشی از این تأخیر به نبود آمبولانس کافی، جاده‌های صعب‌العبور، و نبود مرکز شبانه‌روزی در مناطق محروم بازمی‌گردد. در برخی نقاط، فقط یک مرکز تزریق سرم در شعاع ۵۰ کیلومتری وجود دارد.

کاهش مرگ اما افزایش موارد

بررسی‌های آماری نشان می‌دهد که اگرچه میزان مرگ‌ومیر ناشی از گزیدگی در دو دهه گذشته کاهش یافته، اما تعداد موارد گزارش‌شده به طرز قابل توجهی افزایش یافته است.

بررسی‌های «آوش» نشان می‌دهد در سال 1384، 45 هزار مورد عقرب گزیدگی ثبت شده است که 19 مورد آن منجر به مرگ شده. در همین سال 5هزار مورد مارگزیدگی داشتیم که 7 مورد آن به مرگ ختم شده است.

در سال 1395 از 60 هزار عقرب گزیدگی 25 نفر کشته و از 6 هزار و 500 مورد مارگزیدگی 8 نفر جان خود را از دست داده‌اند.

این آمار در سال 1403، 81 هزار و 406 مورد عقرب گزیدگی، 20 نفر جان خود را از دست داده‌اند و از 8 هزار و 389 مورد مارگزیدگی 7 نفر به کام مرگ کشیده شده‌اند.

البته باید به این نکته هم توجه کرد که افزایش آمار ممکن است ناشی از گزارش‌دهی بهتر، افزایش جمعیت و توسعه سکونت در مناطق گرمسیری باشد.

ایران کجای ماجراست؟

در سطح جهانی، کشورهایی مانند هند، مکزیک، برزیل و کشورهای آفریقایی نیز با آمار بالای گزیدگی مواجه هستند. اما آنچه ایران را متمایز می‌کند، پوشش تقریباً کامل درمانی برای این حوادث است. براساس آمار مجله بین‌المللی Public Health Journal، ایران یکی از ۵ کشور برتر در کنترل مرگ‌ومیر گزیدگی است.

در کشورهایی مانند نیجریه و سودان، نرخ مرگ‌ومیر ناشی از عقرب‌گزیدگی تا ۳٪ هم می‌رسد؛ در حالی که ایران آن را زیر ۰٫۰۵٪ نگاه داشته است.

با وجود کنترل موفقیت‌آمیز، هنوز جا برای بهبود وجود دارد. مواردی که ادامه می آید میتواند به کاهش آمار و عوارض کمک کند.

افزایش مراکز درمانی شبانه‌روزی در استان‌های پرخطر می‌تواند میزان مرگ و میر و آسیب‌های ناشی از گزیدگی را کاهش دهد.  مورد دیگری که کمک زیادی می‌کند تقویت ناوگان آمبولانس‌های روستایی و کوهستانی است. همچنین آموزش گسترده محلی درباره اقدامات اولیه پس از گزیدگی از راه‌هایی است که موجب می‌شود تا مرگ و میر کم‌تر شود.

از سوی دیگر نصب توری، تعمیر شکاف‌ها و حذف محل اختفای جانوران در خانه‌ها مانع از ورود حیوانات به محل زندگی افراد می‌شود و هم فضای را خانه امن می‌کند و هم گزش‌ها به صورت قابل توجهی کاهش پیدا می‌کند.

تهدید محلی که جان را هدف می‌گیرد

مار و عقرب‌گزیدگی در ایران، برخلاف تصور عمومی، تهدیدی محلی اما جدی است که جان انسان‌ها را هدف می‌گیرد. اگرچه نظام درمانی کشور توانسته مرگ‌ومیر ناشی از آن را کنترل کند، اما گسترش شهرنشینی به مناطق گرمسیری، تغییرات اقلیمی و توسعه سکونت در نواحی پرخطر، آینده را مبهم کرده است.

تعامل میان آموزش، درمان و پیشگیری تنها راه جلوگیری از بازگشت این تهدید خاموش به یک بحران جدی خواهد بود.