زنی که هنر روستایش را جهانی کرد

فاطمه ذاکریان، متولد ۱۳۴۱ در خراشاد، بعد از چند سال زندگی در سیستان و بلوچستان، به زادگاهش بازگشت و در سال ۱۳۸۳ به‌عنوان مدیرعامل شرکت تعاونی «زنان خراشاد» انتخاب شد. در آن دوران، خشکسالی‌های پی‌درپی موجب کاهش تولیدات کشاورزی شده بود و بسیاری از اهالی روستا به شهر مهاجرت کرده بودند. در این شرایط، ذاکریان و اعضای هیأت‌مدیره تعاونی به دنبال راهی برای ایجاد اشتغال پایدار در روستا بودند. این تعاونی، چندین سال به‌عنوان «تعاونی برتر» با اشتغال‌زایی بالا در بخش بانوان در سطح کشوری معرفی شود. اما این شرکت چه کار منحصربه‌فردی انجام داده که مورد توجه قرار گرفته است؟ و ذاکریان در این موفقیت چه نقشی داشته است، روایت دلنشینی دارد ‌که می‌توانید در ادامه این مطلب بخوانید.

آغاز مسیر کار آفرینی

در دهه 80 به‌علت خشکسالی‌های پی‌درپی، تولیدات باغی و کشاورزی در روستای خراشاد کم شده و مردم از روستا به شهر مهاجرت می‌کردند. در چنین شرایطی، من و اعضای هیأت‌مدیره تعاونی روستا به‌دنبال راهی برای اشتغال پایدار جایگزین کشاورزی در روستا مبودیم که یکی از بانوان شرکت تعاونی، احیای هنر توبافی را پیشنهاد داد که البته در روستای خراشاد به‌صورت پراکنده برخی بانوان قدیمی روستا، این کار را انجام می‌دادند اما به‌عنوان حرفه و به‌صورت جدی این هنر در روستا دنبال نمی‌شد.

خراشاد و هنر توباف

هنر توبافی (پارچه‌بافی) یکی از هنرهای اصیل و قدیمی منطقه بیرجند است. این هنر ۳۰۰ساله تا مدتی پیش در حال منسوخ‌شدن بود اما ناگهان با یک پیشنهاد و تلاش و فعالیت جمعی، در آخرین روزهای حیات این هنر، آن را دوباره احیا کردیم و اکنون روستای ما به یکی از قطب‌های پارچه‌بافی ایران تبدیل شده است.

خُراشاد روستایی واقع در ۲۴کیلومتری جنوب‌شرقی بیرجند است. پارچه‌بافی سنتی خراشاد یا توبافی (به زبان محلی) یکی از مهم‌ترین صنایع‌ دستی استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود؛ به‌طوری‌که تنها صنعت دستی این استان است که نامزد دریافت مهر اصالت از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور شد. امروز آوازه این هنر در تمام جهان پیچیده ‌و کشور‌های مختلفی به‌دنبال خرید این محصولات طبیعی و باکیفیت هستند.

احیای توبافی و اشتغال‌زایی

با پیشنهادی که مطرح شد، پیگیر گسترش هنر «توبافی» در روستا شدیم و با برنامه‌ریزی، ‌چهار خانم از اهالی روستا که در آن زمان توبافی می‌کردند را به‌عنوان مربی، هنرشان را به سایر زنان روستایی آموزش دادند.

 در سال ۱۳۸۳، ‌چند نفر از اهالی روستا با هزینه اداره‌ میراث فرهنگی استان به یک نمایشگاه در تهران اعزام شدند. در آن مراسم، چند کیف‌دستی از تولیدات بانوان به نمایش درآمد که در همان روزهای اول نمایشگاه به فروش رفت. بعد از بازگشت از این نمایشگاه و پرداخت پول به بافنده‌ها، دیگر بانوان روستا نیز ترغیب شدند که به این عرصه وارد شوند.

جهانی شدن هنر توبافی

‌‌ در سال ۱۳۸۶، در مصاحبه‌ای درباره ‌هنر توبافی روستای خراشاد اعلام کردم به ازای هر خانم روستایی در روستایشان، یک دستگاه توبافی در خانه‌های روستا وجود دارد. به‌دنبال این مصاحبه ناظرانی از میراث فرهنگی تهران به روستا آمدند و در نهایت، روستای خراشاد به‌عنوان اولین روستای هدف صنایع‌دستی کشور به ثبت رسید. توبافی روستای خراشاد فروردین ۹۶ ثبت ملی شد که پس از ارسال پرونده ثبت ملی به شورای صنایع‌دستی یونسکو، این هنر دستی در آذر ۹۷ به ثبت جهانی درآمد.

افتخارات و دستاوردها

در سال ۱۳۸۹، تعاونی ما به‌عنوان اولین شرکت تعاونی‌ که بیشترین اشتغال‌زایی را در کشور داشته انتخاب و چندین‌بار به‌عنوان تعاونی و کارآفرین برتر از او تجلیل شد. در سال ۹۱ نیز به‌عنوان بانوی بصیر و مدیرعامل نمونه شرکت تعاونی، معرفی شدم و عنوان کارآفرین برتر سال ۱۴۰۲ را به‌دست آوردم. تاکنون به بیش از دوهزار بانوی ایرانی، هنر توبافی را آموزش داده‌‌ که آن‌ها به صورت‌های مختلف و متناسب با استان و فرهنگ خود آن را تغییر داده و در این زمینه مشغول‌به‌کار شده‌اند.

بازار فروش و صادرات محصولات

فروشگاه تعاونی زنان خراشاد بعد از پیگیری‌های فراوان در مرکز استان خراسان جنوبی تأسیس شده و محصولات آن به شهرهای بزرگی مانند تهران، مشهد، زاهدان، بروجرد، بندرعباس، اصفهان و همدان ارسال می‌شود. در بخش صادرات، محصولات این تعاونی به‌صورت چمدانی به کشورهایی مانند ایتالیا، آلمان، استرالیا و انگلستان صادر شده است.

توبافی؛ هنر سنتی در خدمت زندگی مدرن

محصولات تولیدی این تعاونی حوله حمام، حوله دست و صورت، حوله احرام، کلاه، حوله و لباس کودک، شال، مانتو، کیف، کفش، رومیزی و روتختی، روبالشتی و... است.

دلیل استقبال مردم از بافت‌های زنان روستایی این است که از محیط‌های صنعتی خسته شده‌اند و می‌خواهند به فضای طبیعت برگردند و تمایل به محصولات طبیعی، سنتی و سازگار با محیط‌زیست دارند. همچنین افرادی که از این محصولات استفاده کرده‌اند آرامش روحی، روانی و جسمی خود را وابسته به این محصولات طبیعی می‌دانند. «این سفره‌ای است که خداوند برای بانوان ایران پهن کرده و برای همه، بازار و خریدار وجود دارد؛ هنر «توبافی» هنری است گسترده که نه‌تنها در ایران، بلکه در تمام جهان خواهان آن هستند.

توبافی چیست؟

برای بافتن پارچه به روش سنتی، توباف ابتدا مواد اولیه از قبیل پنبه، ابریشم یا کرک را تهیه می‌کند و پس از آن از این مواد نخ می‌ریسد. در مرحله بعد، نخ‌های به‌دست‌آمده را می‌جوشاند و برای ضخیم کردن آن‌ها از آرد استفاده می‌کند. سپس به کمک این رشته‌ها و چرخ پارچه‌بافی، محصول نهایی به دست می‌آید. محصولی لطیف و بی‌نیاز از پیرایه‌های بدلی که تن را آرامش می‌بخشد و آب‌وهوای سوزان کویر را قابل‌تحمل می‌کند.

پارچه‌بافی در بیرجند از قدمتی طولانی برخوردار است ولی با گسترش صنایع مدرن نساجی درحال فراموشی است. قدیفه، بقبند، چادرشب، سارق، صافی، دستارخان، چهار پوشاله، کرباس، لنگ، سفره توتی و حوله از انواع پارچه‌های نخی هستند که در این منطقه بافته می‌شوند.