بازگشت به مسیر همسایگی
دیدارهای فشرده وزیر خارجه ایران با رئیسجمهور و وزیر خارجه و رئیس مجلس جمهوری آذربایجان آزمونی برای بازسازی اعتماد و گشودن راههای جدید دیپلماتیک بود
روزنامه شرق در گزارشی نوشت:
روابط ایران و جمهوری آذربایجان در طول دهههای گذشته، اگرچه همواره تحت تأثیر فراز و فرودهای سیاسی قرار گرفته، اما بر بستری از واقعیتهای ژئوپلیتیک و پیوندهای تاریخی استوار بوده است؛ بستری که در بزنگاههای حساس، نقش آن در حفظ گفتوگو، مدیریت اختلافات و جلوگیری از انباشت سوءظنها بیش از هر زمان دیگری آشکار شده است. اهمیت همسایگی میان تهران و باکو فقط به اشتراک مرز یا ضرورتهای امنیتی محدود نیست؛ این روابط ریشه در فرهنگی دارد که قرنها پیش از شکلگیری مرزهای سیاسی، مردمان دو سوی ارس را به هم پیوند میداد. همین پیوستگی تاریخی و فرهنگی، ظرفیت طبیعی و قدرتمندی برای توسعه روابط تجاری، فرهنگی، اقتصادی و ارتباطات انسانی ایجاد کرده است. اما این ظرفیتها در سالهای اخیر زیر سایه سوءتفاهمها، رقابتهای منطقهای و سلسلهای از حوادث تلخ ازجمله حمله مهاجم مسلح به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران و نیز تنشهای پس از جنگ ۱۲روزه و حمله رژیم اسرائیل به ایران کمرنگ و آسیبپذیر شد. فضای بدبینی، فرصت همکاری را به حاشیه راند و روابط دو کشور را در دورهای از سردی قرار داد. اکنون، سفر سیدعباس عراقچی به باکو در چنین بستر حساسی انجام شده است؛ سفری که اگر موفق شود، میتواند سوءبرداشتها را کاهش دهد و نقاط اشتراک را به سطح تصمیمسازی بازگرداند و میتواند ادامهدهنده مرحلهای تازه در روابط تهران و باکو بعد از دو سفر رئیسجمهور ایران در یک سال اخیر به جمهوری آذربایجان باشد.
البته از نکات مهم این سفر، نشست خبری مشترک عراقچی و بایراماف بود؛ نشستی که در آن، دو طرف با صراحت بر این واقعیت تأکید کردند که مسیر آینده روابط باید بر «رفع اختلافات از طریق گفتوگو»، «جلوگیری از انباشت سوءبرداشتها» و «تقویت تماسهای سیاسی» استوار باشد. عراقچی در همین نشست ضمن اشاره به آمادگی تهران برای توسعه همکاریها، از الهام علیاف برای سفر رسمی به ایران دعوت کرد؛ اقدامی که نشانهای روشن از تمایل تهران برای ادامه برنامه ایران در عبور از دوره سردی و ورود به مرحلهای جدید از تعامل بود. بایراماف نیز با استقبال از این رویکرد، تأکید کرد امنیت قفقاز باید توسط کشورهای منطقه تأمین شود و حضور و مداخله بازیگران خارجی نهتنها کمکی به ثبات نمیکند، بلکه میتواند بر پیچیدگیهای موجود بیفزاید؛ موضعی که با تأکیدهای عراقچی بر ضرورت حفظ امنیت منطقه بدون دخالت قدرتهای بیرونی همراستا بود.
این همگرایی تازه در نگاه تهران و باکو، بر بستری از پیوندهای تاریخی، فرهنگی و ژئوپلیتیک شکل گرفته است؛ پیوندهایی که اگرچه در سالهای اخیر زیر سایه رویدادهای تلخ و رقابتهای حساس قرار گرفت، اما هنوز ظرفیتهای نیرومندی برای بازسازی و گسترش همکاریها در خود دارد. سفر عراقچی، با پیامها و دیدارهای چندلایهاش، تلاشی است برای یادآوری همین ظرفیتها؛ تلاشی برای بازگشت روابط به مسیر عادی و تبدیل رود ارس از خطی که گاه محل سوءظن بوده، دوباره به پلی برای همکاری و اعتمادسازی.
دیدار در کاخ ریاستجمهوری؛ تأکید بر نگاه بلندمدت و ضرورت گفتوگو
صبح دیروز وزیر امور خارجه ایران در کاخ ریاستجمهوری آذربایجان با الهام علیاف دیدار کرد. لحن گفتوگوها از همان ابتدا نشانهای از اراده برای بازسازی فضای روابط داشت. عراقچی پیام گرم رئیسجمهور پزشکیان را به همتای آذربایجانی او رساند و تأکید کرد جمهوری اسلامی ایران برای «تحکیم و گسترش مناسبات در همه عرصههای مورد علاقه طرفین» آمادگی کامل دارد. عراقچی در این دیدار به نکتهای اشاره کرد که در ادبیات دیپلماسی همسایگی اهمیتی ویژه دارد و آن «نگاه بلندمدت» در روابط است. تأکید او بر رایزنیهای مستمر، مدیریت اختلافات و ضرورت دوری از سوءبرداشتها، بازتابی از این واقعیت است که روابط دو کشور فقط در صورتی پایدار خواهد بود که بخشی از یک فرایند دائمی و تعاملی باشد، نه واکنشی مقطعی به تحولات منطقه. الهام علیاف نیز در سخنان خود ضمن توصیف سفر اخیر رئیسجمهور ایران به باکو به عنوان «سفری تاریخی»، بر آمادگی آذربایجان برای گسترش روابط تأکید کرد. او از روند رو به رشد مناسبات ابراز خرسندی کرد و گفت ظرفیتهای فراوانی برای گسترش همکاریها وجود دارد. دیدار دیروز نشان داد هر دو طرف بر این باورند که ادامه مسیر گذشته به نفع هیچیک نیست و فضای جدید منطقهای فرصتی است که نباید از دست برود.
دیدار با وزیر خارجه آذربایجان؛ از رفع سوءتفاهمها تا بازگشت روابط به مسیر طبیعی
دیدار دوم عراقچی با جیحون بایراماوف، وزیر خارجه آذربایجان، نقطه تمرکز گفتوگوهای عملی و مشخصتر بود. در این نشست، دو طرف با صراحت به موضوعاتی پرداختند که سالهای اخیر روابط را با چالش مواجه کرده بود؛ از حل اختلافها و رفع سوءتفاهمها گرفته تا بازگشت روابط به مسیر طبیعی. محور بحثها حول چند موضوع کلیدی بود؛ مواردی همچون هماهنگی سیاسی و افزایش ارتباطات دوجانبه، تحولات قفقاز و نقش کشورها در تضمین ثبات منطقه، راههای توسعه همکاریهای اقتصادی و ترانزیتی، امنیت انرژی، پروژههای مشترک و مسیرهای حملونقل. آنگونه که منابع دیپلماتیک میگویند، فضای گفتوگو مبتنی بر «تقویت اعتماد متقابل» بوده است؛ مفهومی که در روابط پرتنش سالهای اخیر کمرنگ شده بود و اکنون تلاش میشود دوباره احیا شود.
ادای احترام به شهدا
عراقچی پیش از حضور در وزارت خارجه آذربایجان، با حضور در مزار شهدای باکو و ادای احترام به کشتهشدگان جنگهای آذربایجان، نشانهای نمادین از احترام متقابل و حسننیت سیاسی را به نمایش گذاشت؛ اقدامی که در فرهنگ سیاسی آذربایجان معنا و وزن خاصی دارد.
کنفرانس مطبوعاتی مشترک و تبیین دستاوردهای دیپلماتیک
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، دیروز بعد از اینکه در محل وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان با جیحون بایراماف، وزیر امور خارجه این کشور، دیدار و گفتوگو کرد، با همتای خود در نشست خبری مشترکی حضور یافت. بایراماف در ابتدای نشست خبری با اشاره به روابط ایران و جمهوری آذربایجان گفت: این مناسبات در سطح عالی است و روابط با ایران رو به توسعه و پیشرفت است. دو کشور ریشههای عمیقی دارند و از اشتراکات فرهنگی، تاریخی و تمدنی برخورداریم. آذربایجان همواره به روابط با ایران براساس دوستی و حسن همجواری اهمیت میدهد. او افزود: سال 2025 برای روابط دو کشور مهم بود. آقای پزشکیان دو بار به باکو سفر کردند و توافقات خوبی حاصل شده است.
امروز درباره اجرای آن توافقات صحبت کردیم. وزیر خارجه آذربایجان ادامه داد: ما امروز درباره حوزههای اقتصادی، انرژی و... صحبت و همچنین به تحولات منطقه و بینالمللی اشاره کردیم. ملاقات با آقای رئیسجمهور پربار بود. او همچنین گفت: در حوزه اقتصادی به نقش کمیسیون مشترک دو کشور اشاره شد و اینکه چقدر مهم است. مبادلات تجاری در سال 2024 حدود 650 میلیون دلار بود و اکنون 720 میلیون دلار مبادلات تجاری داشته و اعتقاد داریم کافی نیست و درباره ارتقای آن صحبت کردیم. بایراماف درباره پروژه پل آستاراچای گفت: در حال حاضر پروژه آقبند-کلاله در حال انجام است و انتظار داریم در اوایل سال آینده افتتاح شود. این پل بیشترین ظرفیت را برای تردد دارد. بر روی رودخانه ارس ما پروژههای زیادی داریم که یکی از آنها قیزقلعهسی است. یکی از توافقات حاصلشده هم درباره پروازهاست که باید بیشتر شود، همچنین برپاکردن پرواز تبریز به باکو. او اظهار کرد: ما رایزنیهای سیاسی مستمر و همچنین ملاقاتهایی در سازمانهای بینالمللی داریم. اخیرا بین معاونان وزرای خارجه دو کشور هم رایزنی انجام شده است.
وزیر خارجه آذربایجان همچنین گفت: ما روابط خوبی در منطقه داریم و به تحولات منطقه پرداختیم، همچنین به پروژههای سهجانبه پرداختیم. در آینده نزدیک درباره همه موضوعات رایزنی خواهیم کرد. او افزود: درباره سازوکار صلح روابط بین آذربایجان و ارمنستان نیز امروز اطلاعاتی ارائه کردیم. در مدتزمان کوتاهی در مناطق آزادشده اقداماتی انجام دادیم و 50 شهروند بازگشتند. روستاها و استانها در حال رونق هستند و 67 مسجد در این منطقه را بازسازی کردیم. بایراماف در ادامه گفت: ما درباره خاورمیانه هم صحبت کردیم. به این نکته اشاره شد که ایران و آذربایجان همیشه خواهان صلح و امنیت هستند. ما آمادگی این را داریم که همه خدمات خود را برای صلح و ثبات ارائه دهیم. بایراماف درباره قالب 3+3 گفت: ما امروز اشاره کردیم وقتی این قالب ایجاد شد، به ابتکار آذربایجان ایجاد شد. سه بار جلسه داشتیم که اولی در روسیه بود، در نشست دوم هم پیشنهاد دادیم نشست در آذربایجان برگزار شود و بعدا در ارمنستان برگزار شود. حتی مکان اجلاس را دوست داشتیم نوشته شود، اما طرف ارمنی مخالفت کرد. خوشبختانه امروز نمایندگان ایرانی و آذربایجانی ملاقاتهایی را در این زمینه برگزار کردند و درباره تعیین حدود مرزی صحبت شده است. با توجه به پیشنهاد آذربایجان، دیگر نیازی به مخالفت نیست. باید تأکید کنم برگزاری جلسات مهم است؛ زیرا در هر جلسه باید از قبل مقدمات انجام شود. با توجه به اینکه قالب 3+3 در دوره بعد از جنگ دوم قرهباغ ایجاد شده، همه فکر میکنند فقط مربوط به آذربایجان و ارمنستان است، اما از نظر ما قالب منطقهای است و ما آماده میزبانی هستیم.
بایراماف درباره امنیت و ثبات در منطقه قفقاز گفت: امروز مذاکراتی که داشتیم، همه حوزهها و موضوعاتی را که در مذاکرات بودند و پروژههای در حال اجرا هستند، شامل میشد. در همه موضوعات اینها طبیعتا بر روابط دوجانبه تأثیر مثبت خواهند داشت. براساس توافق رؤسای جمهور دو کشور، پروازها افزایش مییابد و سرمایهگذاران میتوانند بیایند. امروز آقای رئیسجمهور اظهاراتی داشتند و گفتند همانطور که در حوزه اقتصادی نقشه راه خوبی داریم و همچنین کمیسیون مشترک داریم، باید یک نقشه راهی هم برای مسائل سیاسی ایجاد کنیم. امروز با آقای عراقچی صحبت کردیم و موافقت کردیم در این زمینه کارهایی انجام دهیم. بایراماف در پاسخ به سؤالی درباره ارسال نظامیان به غزه گفت: در غزه مدتی طولانی است اتفاقاتی که میافتد، باعث نگرانی جدی ماست. در این راستا رئیسجمهور آمریکا اعلام کرده برنامه صلحی را ارائه کرده است که از طرف مصر و ترکیه هم حمایت شده و به نظر ما هم مثبت است. در سازمان ملل هم قطعنامهای صادر شد که ما از آن حمایت کردیم. از آذربایجان برای اعزام نیرو دعوت شده و از سوی آمریکا دعوت از ما شد، آذربایجان رابطه خوبی با همه دارد. سؤالات زیادی در این زمینه وجود دارد و نکات نگرانکنندهای وجود دارد. نکات زیادی هست که درخواست یادداشت دادیم.
سوءتفاهماتی وجود دارد که با گفتوگو باید حلوفصل شود
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، نیز در این نشست خبری با قدردانی از همتای آذربایجانی گفت: این سفر به اعتقاد من در زمان مناسبی صورت گرفت؛ برای مرور روابط دو کشور و همینطور ادامه مشورتها. او افزود: طیف وسیعی را امروز بحث کردیم، هم سیاسی، هم اقتصادی، هم فرهنگی و هم بینالمللی. امروز گفتوگوهای سازندهای با رئیسجمهور علیاف داشتیم. بین ما و آذربایجان همیشه مباحث صریح ولی دوستانه صورت گرفته است. عراقچی تأکید کرد: مهمترین توافق امروز ما ادامه مشورتها و بیشترشدن ملاقاتهای ما بود. سوءتفاهماتی وجود دارد که با گفتوگو باید حلوفصل شود. امروز تصمیم گرفتیم ملاقاتها بین مقامات دو کشور ادامه پیدا کند تا جایی که روابط را به روابط بدون مشکل برسانیم و فقط بر پیشبرد منافع دو کشور متمرکز شویم. او اظهار کرد: انشاءالله ما منتظر میزبانی از آقای علیاف در تهران هستیم، همینطور آقای بایراماف که دوست من هستند. ما به طور مرتب در مجامع بینالمللی دیدار داریم. ایشان هر موقع به تهران بیایند، خوشحال خواهیم بود.
وزیر خارجه ایران با بیان اینکه مصمم به افزایش راههای ارتباطاتی هستیم، گفت: هرچه این اتصالات بیشتر باشد و رفتوآمد بین شهروندان دو کشور بیشتر باشد، تجارت هم بیشتر صورت خواهد گرفت. عراقچی با بیان اینکه درباره منطقه مشورت کردیم، گفت: درباره آخرین تحولات منطقه غرب آسیا و تجاوزات رژیم صهیونیستی به ایران و کشورهای منطقه توضیحاتی دادم و اینکه چگونه رژیم صهیونیستی ناکام ماند. او ادامه داد: درباره گروه 3+3 در قفقاز اشاره کردیم و نبود دخالت خارجی مورد تأکید ماست. توافق کردیم دیدارهای سهجانبه هم با کشورهای منطقه داشته باشیم که این منجر به صلح و ثبات بیشتر در منطقه خواهد شد. عراقچی تصریح کرد: ما در ایران مصمم هستیم رابطه با آذربایجان را در همه حوزهها گسترش دهیم. خوشحال هستم که امروز اراده مشابهی را از طرف مقامات آذربایجانی دیدم. نباید اجازه داد طرف دیگری رابطه خوب ما را خراب کند. وزیر خارجه ایران درباره قالب 3+3 گفت: ما برای این قالب اهمیت زیادی قائلیم. این فقط مربوط به ارمنستان و آذربایجان نیست و امنیت و ثبات کل منطقه را در نظر دارد و هدف رایزنیهای سیاسی و اقتصادی برای پیشرفت است. ما همیشه از این سازوکار حمایت کردهایم. از اینکه روابط دو کشور در مسیر خوبی است، خوشحالیم.
ما از روند صلح آذربایجان و ارمنستان استقبال و از پیشنهاد آذربایجان برای برگزاری جلسه بعدی حمایت میکنیم. او درباره کریدور شمال به جنوب گفت: این پروژه پیشرفت خوبی دارد و بین ما و آذربایجان و روسیه همکاری خوبی در جریان است. ما اکنون مشغول انجام مقدمات لازم برای اجرائیشدن هستیم و بیش از 50 درصد از مقدمات فراهم شده و امیدواریم سال آینده عملیات اجرائی شروع شود. عراقچی در ادامه درباره امنیت و ثبات در منطقه قفقاز گفت: ما هر دو کشور درباره امنیت منطقه کاملا جدی و معتقد به تأمین امنیت هستیم. سازوکار 3+3 برای همین شکل گرفته است. امنیت منطقه باید از طرف کشورهای منطقه شکل گیرد و دخالت کشورهای خارجی مخل امنیت خواهد بود. عراقچی درباره دیدگاه ایران در زمینه ارسال نظامیان به غزه گفت: ما از هر حرکتی که منجر به توقف جنایات علیه فلسطینیها در غزه شود و خاتمه اشغال شود، استقبال میکنیم. درعینحال تأکید داریم هیچ طرحی نباید حق مردم فلسطین برای تعیین سرنوشتشان و حاکمیت آنان را تضعیف کند.
دیدار و گفتوگوی سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه، با صاحبه غفاراوا، رئیس پارلمان جمهوری آذربایجان، هم اهمیتی دوچندان داشت و رایزنی در بهبود روابط و گسترش همکاریها تحت لوای حمایت پارلمان بخشی از برنامه فشرده روز گذشته وزیر و هیئت همراه بود. در نهایت برنامه دیدارهای وزیر امور خارجه با حضور دانشگاه ملی باکو و رونمایی از کتاب «قدرت مذاکره؛ اصول و قواعد مذاکرات سیاسی و دیپلماتیک» که به زبان آذری ترجمه شده بود، به پایان رسید.
روایتی از خویشاوندی تاریخی
دراینبین همزمان با این سفر، یادداشت عراقچی در رسانه آذربایجانی منتشر شد که درواقع زمینه فکری دیدارهای باکو را شکل داد؛ متنی که در آن روابط ایران و آذربایجان «فراتر از همسایگی جغرافیایی» و مبتنی بر «خویشاوندی تاریخی» توصیف شده بود. عراقچی با اشاره به پیوندهای عمیق میان دو ملت، مرزهای سیاسی را «خطوطی روی نقشه» دانسته و نوشته بود که «دلها و میراث مشترک قرنها با نوایی یگانه تپیدهاند». او در این یادداشت یادآور شد که ایران از نخستین کشورهایی بود که استقلال آذربایجان را به رسمیت شناخت. همچنین «بیانیه تهران» نخستین سندی بود که در آن ارمنستان تمامیت ارضی آذربایجان را پذیرفت و ایران طی سه دهه گذشته مسیر حیاتی نخجوان را باز نگه داشته است. این روایت، درواقع تلاش برای بازگرداندن حافظه مشترک به قلب سیاست جاری دو کشور است؛ حافظهای که به گفته او «شاید غبار زمان برخی حقایق را کمرنگ کرده باشد»، اما وجود آن برای فهم منافع متقابل حیاتی است.
اهمیت راهبردی از اتصالهای ترانزیتی تا امنیت انرژی
بخش مهمی از اهمیت سفر عراقچی، به حوزه پروژههای مشترک و ظرفیتهای اقتصادی بازمیگردد. تهران و باکو طی سالهای اخیر همکاریهای گستردهای در حوزه ترانزیت، انرژی و مدیریت منابع آبی داشتهاند که در همین راستا هم عراقچی در یادداشت خود به پروژههای مهمی اشاره کرده است؛ ازجمله پروژه پل «کلاله–آغبند» که میتواند مسیر تازهای برای تجارت، ترانزیت و اتصال منطقهای ایجاد کند و تنوع مسیرهای مواصلاتی را افزایش دهد. همینطور درباره رودخانه ارس، که روزگاری مرز جدایی تلقی میشد، امروز محور چندین طرح مشترک ازجمله سدسازی و نیروگاهسازی است.
هشدار تهران برای امنیت منطقه و نقش بازیگران خارجی
عراقچی در دیدارهای خود، نشست خبری مشترکش با همتای آذربایجانی و نیز در یادداشت منتشرشده، تأکید کرده است که امنیت قفقاز جنوبی «کالایی وارداتی» نیست و دخالت بازیگران خارجی «بهویژه رژیم صهیونیستی» نهتنها کمکی به ثبات نمیکند، بلکه آن را آسیبپذیرتر میکند. اشاره او به «بازگشت سیاستهای تنشزای آمریکا و ماجراجوییهای اسرائیل» یادآور حساسیت تهران درباره تحرکات امنیتی در مرزهای شمالی ایران است.
این بخش از گفتار عراقچی، در پیوند با حمله اخیر اسرائیل به ایران و فضای پساجنگ ۱۲روزه، معنای مضاعفی دارد و نشان میدهد که تهران خواهان بازگشت روابط با باکو به سطحی است که بتواند نگرانیهای امنیتی خود را در چارچوب گفتوگو مطرح کند.
آیا فصل تازهای آغاز شده است؟
سفر عراقچی به باکو نشانهای روشن از تلاش تهران و باکو برای خروج از دوران سوءتفاهمها و بازسازی اعتماد است که با آغاز دولت چهاردهم با جدیت پیگیری شده است. اگرچه اختلافات همچنان وجود دارد، اما پیام مشترک دیدارهای دیروز این بود که روابط دو کشور بر پایه منافع راهبردی، تاریخ مشترک و ضرورتهای ژئوپلیتیک، ظرفیت و ضرورت بازسازی دارد.
در شرایطی که منطقه قفقاز در آستانه نظم جدیدی قرار گرفته و رقابت قدرتهای خارجی در حال افزایش است، این سفر میتواند فرصتی تاریخی برای تهران و باکو باشد تا مسیرهای همکاری را دوباره تعریف کنند، روابط تجاری و فرهنگی را بر پایه ریشههای مشترک گسترش دهند و از ظرفیت ژئوپلیتیک خود برای شکلدادن به آیندهای باثبات و پیشبینیپذیر استفاده کنند. اگر مسیر آغازشده در این سفر ادامه یابد، شاید بتوان گفت فصل جدیدی در روابط دو کشور در حال ورقخوردن است؛ فصلی که در آن، رود ارس نه مرز جدایی، بلکه پلی برای همکاری و اعتمادسازی خواهد بود.
