دیپلماسی زیر آتش
روز گذشته سید‌عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در شرایطی روبه‌روی دیپلمات‌ها و متخصصان حقوق بین‌الملل ایستاد که سایه جنگ هنوز از سرتاسر منطقه غرب آسیا کنار نرفته است و پیامدهای حمله آمریکا و اسرائیل به ایران، هنوز بر میزهای مذاکره و محاسبات ژئوپلیتیک سنگینی می‌کند.
روزنامه شرق در گزارشی نوشت:
روز گذشته سید‌عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در شرایطی روبه‌روی دیپلمات‌ها و متخصصان حقوق بین‌الملل ایستاد که سایه جنگ هنوز از سرتاسر منطقه غرب آسیا کنار نرفته است و پیامدهای حمله آمریکا و اسرائیل به ایران، هنوز بر میزهای مذاکره و محاسبات ژئوپلیتیک سنگینی می‌کند. او در یکی از مهم‌ترین سخنرانی‌های یک سال اخیر وزارت خارجه، تصویری از جهانی ترسیم کرد که در آن «حقوق بین‌الملل زیر تهاجم» است، «دیپلماسی به حاشیه رانده شده» و «نظم زورپایه» جایگزین نظم قانون‌محور شده است.
با این حال، محور کانونی سخنرانی او، بازگشت ناگزیر طرف‌های غربی به مسیر مذاکره و نقش ایران در تحولات آینده بود. او تأکید کرد «ما هرگز میز مذاکره را ترک نکردیم؛ این آنها بودند که به دیپلماسی خیانت کردند». این جمله، جمع‌بندی روشن او از وضعیت پساجنگ است؛ جنگی که به تعبیر او «اولین بمب‌هایش بر میز مذاکرات ایران و آمریکا فرود آمد» اما در پایان، «درخواست تسلیم» را به «درخواست آتش‌بس» بدل کرد. او همچنین خبر داد: «اکنون درخواست برای مذاکره با ایران دوباره شروع شده است». او تأکید کرد: «ما الان چند ماه بعد از جنگ ۱۲روزه به لحاظ نیروی دفاعی قوی‌تر از قبل از ۲۳ خرداد هستیم، تمام توان ما بازسازی شده است».
حقوق بین‌الملل در ضعیف‌ترین موقعیت تاریخی خود
سخنرانی عراقچی در افتتاحیه کنفرانس «حقوق بین‌الملل تحت تهاجم» عملا به یک کیفرخواست تمام‌عیار علیه تحولات اخیر نظام بین‌الملل تبدیل شد. او با اشاره به هشتادمین سالگرد سازمان ملل تأکید کرد که جهان برخلاف انتظار، وارد دوره‌ای از «بی‌سابقه‌ترین حملات به اصول بنیادین حقوق بین‌الملل» شده است؛ حملاتی که به گفته او، در مرکز آن «ایالات متحده و متحدانش» قرار دارند.
او با استفاده از زبانی صریح، دوگانه‌ای را ترسیم کرد که چند سالی است در ادبیات دیپلماتیک ایران دیده می‌شود: نظم قانون‌محور در برابر نظم قاعده‌محور غربی. اما عراقچی گام را فراتر گذاشت و این نظم دوم را «پوششی برای رفتارهای ضد حقوق بین‌الملل» دانست که حالا به مرحله سوم یعنی «نظم زورپایه» رسیده است؛ مرحله‌ای که به تعبیر او، کاملا آشکار کرده که «صلح» دیگر شعار مؤثری برای قدرت‌های بزرگ نیست. وزیر خارجه ایران تصریح کرد که روندهای چند سال گذشته -از افزایش نظامی‌گری تا بی‌اعتنایی به سازوکارهای بین‌المللی- محصول همین انتقال خطرناک از قانون به زور است؛ انتقالی که نه‌فقط ماهیت رقابت‌های جهانی، بلکه ساختار روابط منطقه‌ای را نیز به طور ریشه‌ای تغییر داده است. عراقچی در بخش دیگری از سخنرانی، انتقادی کم‌سابقه و پرجزئیات به «دکترین صلح از طریق قدرتِ ترامپ» ارائه داد؛ دکترینی که او آن را «رمز عملیات برای هژمونی از طریق زور» خواند. به گفته او، ترامپ و دولت فعلی آمریکا در عمل نشان دادند که قصد دارند «بدون توجیه و دلیل» اقدام نظامی را به ابزار اصلی سیاست خارجی تبدیل کنند.
او تأکید کرد که حملات ۲۳ خرداد به خاک ایران -به‌ویژه هدف قراردادن سایت‌های هسته‌ای تحت نظارت آژانس- نه‌فقط نقض منشور ملل متحد بود، بلکه «حمله‌ای مستقیم به نظام عدم اشاعه» محسوب می‌شود. این سطح از صراحت، جایگاه ایران در پرونده هسته‌ای را به شکلی تازه بازتعریف می‌کند: ایران در مقام «کشوری که سال‌ها از قوانین پیروی کرده و قربانی نقض قوانین شده است».
این بخش از سخنان وزیر خارجه، مخاطبان بین‌المللی کنفرانس را هدف گرفت؛ به‌ویژه آنها که در سال‌های اخیر با ادعاهای آمریکا درباره «تهدید هسته‌ای ایران» درگیر بوده‌اند.
دیپلماسی؛ قربانی نخست جنگ ۱۲روزه
نقطه کانونی تحلیل عراقچی درباره جنگ اخیر، این بود که «اولین بمب‌ها بر میز مذاکره» فرود آمدند. او تأکید کرد که ایران و آمریکا تا پیش از آغاز حملات، پنج دور مذاکره برگزار کرده و آماده دور ششم در ۲۵ خرداد بودند. اما با حمله اسرائیل به دستور آمریکا، «دیپلماسی عملا متوقف شد». این جمله او که «دیپلماسی اولین قربانی جنگ بود»، در فضای کنفرانس، معنایی فراتر از توضیح یک واقعه داشت؛ این جمله چارچوب جدیدی برای بازخوانی موقعیت ایران است. عراقچی تلاش کرد این آسیب را به مخاطبان یادآوری کند: وقتی قواعد حقوق بین‌الملل کنار گذاشته می‌شود، هیچ مذاکره و هیچ توافقی امنیت ندارد. او با بیان اینکه «هیچ هدف آمریکا و اسرائیل محقق نشد» کوشید تصویر روشنی از منطق بازگشت ناگزیر غرب به گفت‌وگو بسازد؛ منطقی که در بخش بعد با جزئیات بیشتری شرح داد.
همه راه‌ها، دیر یا زود، دوباره به میز مذاکره بازمی‌گردد
حاشیه مهم کنفرانس «حقوق بین‌الملل تحت تهاجم» زمانی شکل گرفت که سید‌عباس عراقچی، در پنلی با ریاست سید‌محمدکاظم سجادپور، رو‌در‌روی پرسش‌هایی قرار گرفت که بیش از هر چیز بر نسبت جنگ ۱۲روزه، دیپلماسی و آینده سیاست خارجی ایران متمرکز بود. وزیر خارجه با بازخوانی حمله نظامی اخیر به ایران، این عملیات را «حمله‌ای مستقیم به دیپلماسی» توصیف کرد؛ رخدادی که از نظر او بیش از هر چیز نشان داد همه راه‌ها، دیر یا زود، دوباره به میز مذاکره بازمی‌گردد. عراقچی تصریح کرد هیچ‌یک از اهداف اعلامی اسرائیل و آمریکا در این حمله محقق نشد؛ نه برنامه هسته‌ای ایران متوقف شد و نه توان بازدارندگی کشور تضعیف. او تأکید کرد «تأسیسات ممکن است آسیب ببیند اما فناوری را نمی‌توان بمباران کرد» و همین واقعیت است که امروز موج جدید درخواست‌ها برای بازگشت به مذاکره را توضیح می‌دهد. عراقچی در پاسخ به پرسشی درباره «چارچوب‌های مطلوب ایران برای گفت‌وگو» توضیح داد که جمهوری اسلامی ایران هیچ‌گاه میز مذاکره را ترک نکرده و اصولا خروج از مذاکره در دکترین سیاست خارجی ایران تعریف نشده است؛ با این حال مذاکره -به‌ویژه در حوزه‌های حساس- تنها زمانی معنا دارد که در چارچوب‌های شناخته‌شده و بر مبنای احترام متقابل دنبال شود. او افزود: «ما به مذاکره خیانت نکردیم؛ طرف‌های مقابل بودند که تجربه شکست‌خورده فشار حداکثری را تکرار کردند». با این حال او همچنان دیپلماسی را «آخرین و قابل‌اتکاترین راهکار» برای حل اختلافات، به‌ویژه در مسائل منطقه‌ای، معرفی کرد.
در بخش دیگری از پنل، پرسش درباره پیامدهای جنگ ۱۲روزه بر افکار عمومی و جهت‌گیری‌های داخلی و خارجی کشور مطرح شد. عراقچی با تأکید بر اینکه ایران از یکی از سخت‌ترین مواجهه‌های نظامی تاریخ خود عبور کرده، گفت: «در روزهای نخست، طرف مقابل از تسلیم بی‌قیدوشرط می‌گفت اما در پایان جنگ، خودشان خواستار آتش‌بس بی‌قیدوشرط شدند». او معتقد است این جابه‌جایی سریع موضع، نتیجه توان بازیابی فوری ساختار دفاعی ایران و قدرت آتش روزافزون نیروهای مسلح بود؛ واقعیتی که به گفته او باعث شد «آسمان اسرائیل زیر سیطره موشک‌های ایران قرار گیرد». وزیر خارجه بار دیگر تأکید کرد فناوری هسته‌ای آسیب‌ناپذیر است و هر تأسیسات صدمه‌دیده به‌سرعت قابل بازسازی است.
عراقچی با جمع‌بندی ارزیابی‌های خود از وضعیت دفاعی کشور پس از جنگ گفت: «چند ماه بعد از ۲۳ خرداد، ما قوی‌تر از قبل هستیم». او توضیح داد که بازسازی توان دفاعی کامل شده، نقاط ضعف و قوت شناسایی شده و همین آمادگی «نه تمایل به تقابل» عامل اصلی بازدارندگی امروز است. جنگ ۱۲روزه، بنا بر توصیف او، محصول «محاسبه اشتباه دشمن» بود؛ محاسبه‌ای که اکنون دیگر امکان تکرار آن وجود ندارد.
در پایان، وزیر خارجه بار دیگر به پیوند میان دیپلماسی و بازدارندگی اشاره کرد و گفت تحریم‌ها هرچند هزینه‌زا بوده‌اند اما نتوانسته‌اند مسیر پیشرفت ایران را مسدود کنند. او خطاب به آمریکا و دیگر دولت‌های غربی یادآور شد که «حل مسائل با ایران تنها از مسیر احترام و کرامت ممکن است». عراقچی دو تجربه را نقطه مرجع ایران دانست و گفت: تجربه برجام که جهان جشن پیروزی دیپلماسی را دید و آمریکا آن را نقض کرد و تجربه جنگ اخیر که ایران پاسخ را با زبان دیگری داد. ایران، به تعبیر او، «برای هر دو مسیر آماده است»؛ اما انتخاب مسیر، به زبان و رفتار طرف مقابل بستگی دارد.
نه‌گفتن به سلطه و آری‌گفتن به گفت‌وگو
سید‌عباس عراقچی همچنین در حاشیه کنفرانس بین‌المللی «حقوق بین‌الملل تحت تهاجم»، در جمع خبرنگاران حاضر شد و بار دیگر بر خط‌مشی ثابت جمهوری اسلامی ایران تأکید کرد که همان پیگیری دیپلماسی و حل‌وفصل مسالمت‌آمیز اختلافات، هم‌زمان با ایستادگی در برابر هرگونه زورگویی بود. او با اشاره به تجربه جنگ ۱۲روزه یادآور شد که سیاست ایران «نه‌گفتن به سلطه و آری‌گفتن به گفت‌وگو» است؛ سیاستی که بر مقاومت در برابر زیاده‌خواهی و در‌عین‌حال تعهد به مذاکره منصفانه و شرافتمندانه بنا شده است. در پاسخ به پرسشی درباره مواضع آمریکا، عراقچی توضیح داد که آنچه در رفتار فعلی واشنگتن مشاهده می‌شود نه تمایل به مذاکره برابر، بلکه تلاش برای دیکته‌کردن خواسته‌های حداکثری است؛ رویکردی که از دید ایران امکان گفت‌وگو را از اساس منتفی می‌کند. او یادآور شد که ایران مذاکره‌ای را می‌پذیرد که بر پایه منافع متقابل و احترام متقابل باشد، نه مذاکره‌ای که به نام گفت‌وگو در عمل ابزار فشار باشد. عراقچی در ادامه به اهمیت برگزاری این کنفرانس اشاره کرد و آن را بخشی از مجموعه برنامه‌های «مجمع گفت‌وگوی تهران» دانست؛ نشستی با حضور حدود ۶۰ میهمان خارجی، دیپلمات‌های مقیم تهران و کارشناسان داخلی که به بررسی نقض‌های آشکار حقوق بین‌الملل از سوی آمریکا و اسرائیل در حمله اخیر علیه ایران اختصاص داشت. او هشدار داد که سیاست‌های یک‌جانبه آمریکا، با حمایت برخی دولت‌های غربی، عملا نظم بین‌المللی را به دوران پیشا سازمان ملل عقب رانده و کشورها را ناگزیر می‌کند برای امنیت خود به‌تنهایی اتکا کنند؛ وضعیتی که به گفته او «بذر هرج‌ومرج» در نظام جهانی است. در پاسخ به پرسشی درباره میانجیگری احتمالی مصر در گفت‌وگوهای ایران و آژانس، وزیر خارجه توضیح داد که بسیاری از کشورهای منطقه برای جلوگیری از تنش و حفظ ثبات در تماس مستمر با تهران هستند.
او تأکید کرد روابط ایران و آژانس برقرار است و سفیر ایران در وین به طور فعال پیگیر موضوعات است؛ از‌جمله دیدار مشترک سه کشور ایران، روسیه و چین با رافائل گروسی در روزهای اخیر. هم‌زمان، عراقچی یادآور شد که همکاری با آژانس تابع قواعد مشخص است و با تغییر شرایط میدانی، رعایت این چارچوب‌ها اهمیت دوچندان یافته است. او در برابر انتقادها نسبت به انفعال وزارت خارجه گفت: «همین نشست نشان می‌دهد انفعالی در کار نیست». عراقچی به نقش فعال دیپلماسی ایران در جنگ ۱۲روزه اشاره کرد که سبب شد بیش از ۱۲۰ کشور حمله آمریکا و اسرائیل را محکوم کنند. او اقدام ایران در پرونده اسنپ‌بک را نمونه‌ای «تصورناپذیر» از موفقیت دیپلماتیک دانست که شکافی بی‌سابقه در شورای امنیت ایجاد کرد. عراقچی در پاسخ به پرسشی درباره تأسیسات هسته‌ای نیز تأکید کرد که هیچ تأسیسات اعلام‌نشده‌ای در ایران وجود ندارد و همه زیر نظر آژانس است. او گفت غنی‌سازی به دلیل حمله به تأسیسات متوقف شده اما حق ایران برای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای قابل معامله نیست. همچنین خاطرنشان کرد که تحریم‌ها تأثیری بر پروژه‌های مشترک هسته‌ای ایران و روسیه نخواهد داشت.
صورت‌بندی تازه از جایگاه ایران در نظم جهانی
سخنرانی عراقچی، چه در صحن اصلی کنفرانس و چه در حاشیه آن، بیش از آنکه یک روایت پساجنگ باشد، نوعی صورت‌بندی تازه از جایگاه ایران در نظم جهانی متلاطم امروز بود؛ نوعی صورت‌بندی که در آن «ایستادگی»، «بازدارندگی» و «گفت‌وگو» نه در تضاد، بلکه به‌عنوان سه ضلع یک مثلث واحد معرفی می‌شوند. او تلاش کرد تصویری از ایران ارائه دهد که هم قربانی نقض حقوق بین‌الملل بوده، هم بازیگری فعال در دفاع از سازوکارهای آن؛ هم هدف قرار گرفته، هم توانسته قواعد بازی را به نقطه تعادل جدیدی بازگرداند. پیام اصلی او این بود که ایران نه جنگ را انتخاب کرده و نه از مذاکره گریخته است؛ آنچه تهران از آن گریزان است، دیپلماسی بی‌دفاع و مذاکره از موضع تحمیل است. عراقچی جنگ ۱۲روزه را نه پایان مسیر بلکه نقطه چرخش دانست؛ نقطه‌ای که در آن، فشار حداکثری بار دیگر شکست خورد و بازیگران غربی ناگزیر شدند به همان میزی بازگردند که از آن فاصله گرفته بودند.
او کوشید ثابت کند که ایران پس از بحران نه تضعیف شده و نه منزوی؛ بلکه با بازسازی سریع توان دفاعی، فعال‌سازی شبکه‌های دیپلماتیک و تحمیل هزینه سیاسی بر واشنگتن و تل‌آویو، وارد مرحله تازه‌ای از اعتمادبه‌نفس راهبردی شده است. با این حال، در متن سخنان وزیر خارجه یک هشدار جدی نیز نهفته بود: تا زمانی که نظم بین‌الملل بر مدار «زور» می‌چرخد و سازوکارهای قانونی از کار می‌افتند، هیچ مذاکره‌ای تضمین پایداری ندارد. سخنرانی عراقچی در نهایت تلاشی بود برای بازتعریف نقشه راه سیاست خارجی ایران در دوران پساجنگ؛ نقشه‌ای که بر یک اصل بنیادین استوار است. آن این است که نه تسلیم، نه تقابل بی‌پایان؛ بلکه گفت‌وگویی که از دل قدرت می‌گذرد و از دل احترام معنا پیدا می‌کند.
