شوک تابستانی اشتغال زنان

فاطمه نصیری:   در تابستان سال جاری نرخ مشارکت اقتصادی با کاهش حدود 1واحد درصدی نسبت به مدت مشابه در سال گذشته به 40.8درصد رسیده است. بر اساس تعاریف، نرخ مشارکت اقتصادی زیر 50درصدی در هر کشوری هشدار‌آمیز محسوب می‌شود.  همچنین در فصل گذشته نرخ بیکاری نسبت به تابستان سال گذشته کاهش 0.1واحد درصدی و نسبت به بهار سال جاری افزایش 0.1واحد درصدی را تجربه کرده و به 7.4درصد رسیده است. هرچند نرخ بیکاری ظاهرا دچار تغییر نشده، اما جزئیات گویای مساله دیگری است. در تابستان سال جاری، نرخ بیکاری زنان معادل 15درصد بوده که نسبت به تابستان سال گذشته یک‌واحد درصد و نسبت به بهار سال جاری 1.5واحد درصد افزایش یافته است. این مساله به خوبی می‌تواند نشان‌دهنده اثرات جنگ تحمیلی 12روزه بر بازار کار ایران باشد. در ایران اغلب زنان دارای شغل‌های شکننده هستند و عوامل اقتصادی و همچنین سیاسی مانند جنگ، در مرحله اول مشاغل شکننده را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

در فصل گذشته نسبت اشتغال نیز با کاهش نقطه به نقطه 0.7واحد درصدی به 37.8درصد رسیده و با کاهش ۱۷۱ هزار نفری به ۲۴ میلیون و ۹۵۸ هزار نفر رسیده است.  بررسی جزئیات آمار اشتغال در کشور نشان می‌دهد که در تابستان سال جاری، سهم اشتغال در بخش کشاورزی و صنعت نسبت به مدت مشابه در سال گذشته کاهش یافته، اما سهم  بخش خدمات در بازه زمانی مذکور با افزایش یک‌واحد درصدی به 53.1درصد رسیده است. این مساله نشان‌می‌دهد که ناترازی انرژی و بحران آب در کشور موجب شده است مشاغل این‌چنینی آسیب‌پذیر شوند.

مشارکت اقتصادی در مرز هشدار

بررسی آخرین آمارهای مربوط به بازار کار نشان می‌دهد که نرخ مشارکت اقتصادی کشور در تابستان سال جاری با کاهش 0.9واحد درصدی نسبت به تابستان سال گذشته به 40.8درصد رسیده است. نرخ مشارکت اقتصادی در فصل تابستان حتی نسبت به فصل قبل از آن  نیز کاهش 0.4واحد درصدی را تجربه کرده است. نرخ مشارکت اقتصادی نشان می‌دهد که چه سهمی از جمعیت در سن کار که در ایران افراد 15 ساله به بالا است، در فعالیت‌های اقتصادی مشارکت دارند؛ به عبارت دیگر نرخ مشارکت اقتصادی نشان‌دهنده افراد شاغل و بیکار است.

بسیاری از کارشناسان معتقدند که نرخ مشارکت اقتصادی کمتر از 50درصد در یک کشور هشدار‌آمیز است. این در حالی است که نرخ مشارکت اقتصادی در ایران به مرور کاهش یافته و به کانال 30درصد نزدیک شده است. کاهش نرخ مشارکت اقتصادی در ایران در سال‌های گذشته نشأت‌گرفته از عوامل ساختاری اقتصادی مانند تورم‌های بالا و عوامل سیاسی مانند تحریم‌ها، حضور در لیست سیاه FATF و در نهایت جنگ است. برای مثال در حال حاضر همچنان نرخ مشارکت اقتصادی به دوران پیش از همه‌گیری ویروس کرونا نرسیده است. بنابراین در شرایطی که چالش‌های ساختاری وجود داشته باشند، شوک‌ها در موارد بسیاری جبران‌ناپذیر خواهند شد. در حال حال نرخ مشارکت اقتصادی زنان ایرانی با کاهش 0.1واحد درصدی به 13.6درصد رسیده است. در همین زمان نرخ مشارکت اقتصادی مردان معادل 68.1 درصد بوده است.

حیات شکننده اشتغال زنان

بررسی آخرین آمارهای مربوط به بازار کار ایران نشان می‌دهد که نرخ بیکاری در فصل گذشته معادل 7.4درصد بوده که نسبت به تابستان سال گذشته 0.1واحد درصد کاهش و نسبت به بهار سال جاری 0.1درصد افزایش یافته است.  تا حدودی می‌توان گفت که تحولات نرخ بیکاری در تابستان خنثی بوده؛ اما این تنها نمای کلی از اعداد است. در فصل گذشته نرخ بیکاری مردان که معادل 5.8درصد بوده که کاهش 0.3واحد درصدی را نسبت به مدت مشابه در سال گذشته تجربه کرده و نسبت به بهار سال جاری نیز 0.2واحد درصد کاهش یافته است. بنابراین می‌توان حدس زد که نرخ بیکاری زنان در بازه‌های زمانی مذکور افزایش یافته است.

بر اساس آمارها در تابستان سال جاری نرخ بیکاری زنان معادل 14.2درصد بوده که نسبت به مدت مشابه در سال گذشته افزایش یک واحد درصدی را تجربه کرده است. این در حالی است که نرخ بیکاری زنان در تابستان سال جاری نسبت به فصل قبلی خود 1.5درصد افزایش یافته است. بنابراین خنثی بودن نسبی نرخ بیکاری به‌دلیل افزایش نرخ بیکاری زنان و افزایش نرخ بیکاری مردان رخ داده است.

پرسشی که وجود دارد آن است که چرا در این بازه زمان تغییرات قابل‌توجهی در نرخ مشارکت زنان رخ داده است؟

 کارشناسان معتقدند که در ایران بسیاری از زنان دارای مشاغل شکننده و ناپایدار هستند. به عبارت دیگر در شرایطی که قدرت اقتصادی خانوار رو به وخامت می‌گذارد، برخی از زنان به سراغ مشاغل پاره‌وقت و کم‌درآمد می‌روند تا کمک خرج خانوار باشند. این نوع مشاغل اغلب شکننده هستند و در برابر شوک‌های اقتصادی و سیاسی پایداری چندانی ندارد. بنابراین می‌توان گفت که یکی از بیشترین تبعات جنگ تحمیلی 12روزه بر بازار کار کشور، برای مشاغل زنان بوده است. مشاغلی تا پیش از جنگ نیز حاشیه سود بالایی نداشتند و بعضا به صورت سر به سر به حیات خود ادامه می‌دادند، با آغاز جنگ تحمیلی نتوانستند مسیر مورد نظر خود را ادامه دهند و از بین رفتند.

افزایش جمعیت و کاهش نسبت اشتغال

بررسی‌ها نشان‌ می‌دهد که در تابستان سال جاری جمعیت افراد شاغل با کاهش ۱۷۱ هزار نفری به ۲۴میلیون و ۹۵۸ هزار نفر رسیده است.  نسبت اشتغال در تابستان جاری معادل 37.8درصد بوده که در مقایسه با تابستان سال گذشته 0.7 واحد درصد کاهش یافته است. نسبت اشتغال نشان می‌دهد چه سهمی از جمعیت در سن کار دارای شغل هستند. افزایش جمعیت شاغلان و کاهش نسبت اشتغال به‌دلیل رشد جمعیت افراد در سن کار در یک سال گذشته رخ داده است.

پیشروی اشتغال زنان تحصیل‌کرده

نکته قابل‌توجه دیگری که در آخرین گزارش مرکز آمار وجود دارد آن است که سهم اشتغال در بخش صنعت و کشاورزی در تابستان سال جاری نسبت به تابستان سال 1403 کاهش و سهم اشتغال در بخش خدمات با افزایش یک‌واحد درصدی به 51.3درصد رسیده است. یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش سهم اشتغال در بخش صنعت در یک سال گذشته ناترازی‌های موجود در کشور و به تبع آن قطعی گاز و برق بوده است.  در چنین شرایطی گاز مورد نیاز صنایع در زمستان‌ها و برق مورد نیاز این بخش در تابستان‌ها و به مرور در سال فصول دچار قطعی است. به همین دلیل فعالان بخش صنعت، به‌خصوص صنایع کوچک، توانایی برنامه‌ریزی برای تولید مورد نظر خود را نداشته و نمی‌توانند به حیات خود ادامه دهند. کاهش سهم اشتغال در بخش کشاورزی عمدتا به‌دلیل خشکسالی‌های پی‌در‌پی در سال‌های گذشته و بحران آب رخ داده است.

نکته قابل‌توجه دیگر آن است که بخش خدمات نسبت به سایر بخش‌ها معمولا به تحصیلات بیشتری نیاز دارد. در تابستان سال جاری سهم بیکاری جمعیت فارغ التحصیل آموزش عالی از کل بیکاران با کاهش 3.6واحد درصدی نسبت به تابستان سال جاری به 40.3درصد رسیده است. این کاهش برای زنان حدود 7درصد بوده است. همچنین می‌توان گفت سهم سهم جمعیت شاغل فارغ‌التحصیل آموزش عالی از کل شاغلان، در تابستان سال جاری نسبت به سال گذشته 0.3درصد کاهش یافته و به 27درصد رسیده است. اما در همین بازه زمانی سهم زنان 3درصد افزایش یافته است. به همین دلیل می‌توان نتیجه گرفت که هرچند بیکاری زنان افزایش یافته، اما این افزایش مربوط به افرادی بوده که دارای شغل‌های کم‌مهارت و شکننده بوده‌اند. این در حالی است که بیکاری زنان فارغ‌التحصیل آموزش عالی از از کل شاغلان، از تابستان سال گذشته تاکنون کاهش و سهم اشتغال آنان در همین بازه زمانی افزایش یافته است.