ماشه و شمارش معکوس احیای دیپلماسی

روزنامه اعتماد در گزارشی نوشت:

درحالی که کشورهای اروپایی با نزدیک شدن به ضرب‌الاجل فعال‌سازی ماشه، بر لزوم همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تاکید دارند، تهران بر حفظ دیپلماسی پایدار با لحاظ کردن خطوط قرمز ایران تاکید دارد. در همین راستا مقام‌های رسمی کشورمان، ازجمله عباس عراقچی هشدار داده‌اند که فعال‌سازی ماشه توسط کشورهای اروپایی و بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، زمینه‌ساز تعلیق همکاری ایران با نهاد پادمانی خواهد شد. در این راستا، دو فرضیه با لحاظ کردن شرایط حاکم رسانه‌ای شده: گروهی با استناد به رویکرد سیاسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به عنوان نهادی فنی، بر این باورند که احتمال دستیابی به نتایج مثبت در این مسیر مبهم است و بازگشت تحریم‌های سازمان ملل اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد؛ اما گروه دیگر سناریوی خوش‌بینانه‌تری را متصورند و تاکید می‌کنند که مهم‌ترین شرط برای تروییکای اروپایی، بازگشت ایران به پشت میز مذاکره با امریکا است. حال از منظر این گروه در صورتی که نهاد پادمانی سیگنال مثبتی در باب همکاری با تهران ارسال کند، احتمال توافق ایران، سه کشور اروپایی و امریکا بر سر تمدید مکانیسم ماشه به مدت شش ماه وجود دارد؛ توافقی که در این بازه زمانی برای تهران فرصت‌ساز است و شانس تحقق راه‌حل‌های دیپلماتیک را افزایش می‌دهد. 

از همین رو روزنامه اعتماد با هدف واکاوی سناریوهای پیش رو باتوجه به نزدیک شدن به جدول زمانی بازگشت ماشه و تحولات پیچیده حاکم با کوروش احمدی، دیپلمات سابق کشورمان و احمد شیرزاد، کارشناس مسائل هسته‌ای گفت‌وگو کرده است. 

مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید: 

کوروش احمدی: توقف اسنپ‌بک بدون  تغییر موضع سه کشور اروپایی ممکن نمی‌شود

 پس از نشست قاهره، رافائل گروسی، رییس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در کنفرانس عمومی این نهاد اعلام کرد که همکاری میان تهران و نهاد پادمانی در چارچوبی جدید آغاز شده است. 

کوروش احمدی، دیپلمات سابق کشورمان، در این باره توضیح داد که توافق امضاشده در قاهره اقدامی ضروری و اجتناب‌ناپذیر بوده است. 

به گفته او، از آنجا که ایران به عنوان عضوی از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (ان‌پی‌تی) به توافقنامه پادمان با آژانس متعهد است، گزینه‌ای جز همکاری در این چارچوب وجود نداشته است. 

احمدی همچنین به تاثیر حملات اسراییل و امریکا به تاسیسات هسته‌ای ایران اشاره کرد و افزود که این حملات شرایط کاملا جدیدی را ایجاد کرده که بر روابط ایران و آژانس اثر گذاشت و از همین روتدوین شیوه‌نامه‌ای جدید برای ادامه همکاری‌ها تحت شرایط موجود ضروری بوده است. 

این کارشناس مسائل سیاست خارجی در ادامه به قانون مجلس ایران درباره تعلیق همکاری با آژانس اشاره کرد و گفت که این مصوبه همکاری را به‌ طور کامل متوقف نکرده، بلکه آن را منوط به موافقت شورای عالی امنیت ملی کرده است. ‌کوروش احمدی با استناد به اظهارات عباس عراقچی افزود که ایران در حال برنامه‌ریزی برای پیشبرد این همکاری‌هاست، هر چند به گفته وزیر امور خارجه ایران ممکن است فرآیند اجرایی شدن همکاری‌ها تا مرحله بازدید بازرسان چند ماهی طول بکشد.

این کارشناس در پاسخ به سوال دیگری درباره اینکه آیا همکاری‌های جدید با آژانس و رویکرد مثبت این نهاد می‌تواند زمینه‌ساز تمدید مکانیسم ماشه شود یا به عقب‌نشینی اروپا از خواسته‌های حداکثری‌اش در میان‌مدت منجر می‌گردد، به بیانیه اخیر سه کشور اروپایی در نشست شورای حکام اشاره کرد و توضیح داد که اروپا ضمن تاکید بر پیش‌شرط‌های سه‌گانه، خواستار همکاری فوری با آژانس است. 

به گفته احمدی، ظاهرا مرادشان این است که با دو شرط نخست، بازرسی‌ها باید پیش از پایان دوره ۳۰ روزه مربوط به مکانیسم اسنپ‌بک انجام شود و نتایج آن درباره وضعیت مراکز هدف حمله و حسابرسی اورانیوم غنی‌شده روشن گردد.

او همچنین به درخواست اروپا برای «مذاکره مستقیم و بدون قید و شرط با امریکا» اشاره کرد و آن را خواسته‌ای دانست که به احتمال زیاد مورد پذیرش ایران قرار نخواهد گرفت. احمدی افزود که مقامات ایرانی همواره آمادگی خود را برای مذاکره با امریکا اعلام کرده‌اند، اما به نظر می‌رسد طرف مقابل به دنبال مذاکرات مستقیم و جامع است.

 او احتمال داد که امریکا، باتوجه به شروط سه کشور اروپایی، ترجیح دهد هرگونه مذاکره با ایران را به پس از بازگشت قطعنامه‌های شورای امنیت موکول کند. 

احمدی در ادامه تحلیل خود خاطرنشان کرد که امریکا بیشترین سود را از بازگشت قطعنامه‌های شورای امنیت خواهد برد، چراکه به باورش امریکا به دلیل خروج از برجام، تاکنون هیچ اهرمی در قبال این قطعنامه‌ها نداشته و در آگوست ۲۰۲۰ نیز تلاشش برای بازگرداندن تحریم‌ها با شکست سنگینی مواجه شد. به گفته این دیپلمات سابق، در صورت بازگشت ماشه، امریکا می‌تواند با استفاده از حق وتو، اراده خود را در این باره تحمیل کند.

 او درباره امکان توقف حقوقی روند اسنپ‌بک به بند ۱۳ قطعنامه ۲۲۳۱ اشاره کرد و گفت که طبق این بند کشوری مدعی نقص تعهدات پادمانی ازسوی ایران است، این فرصت را دارد تا با اعلام رفع مشکل، روند اسنپ‌بک را متوقف کند. با این حال، احمدی با اشاره به چالش‌های پیش رو گفت که با نزدیک شدن به ۲۶ مهر بازه زمانی تعریف شده برای مختومه شدن قطعنامه ۲۲۳۱، وضعیت پیچیده‌تر می‌شود. 

کوروش احمدی بر این باور است که اگر اروپا روند اسنپ‌بک را متوقف کند، قطعنامه ۲۲۳۱ به ‌طور قطعی مختومه خواهد شد، مگر اینکه شورای امنیت پیش از آن قطعنامه‌ای برای تمدید سررسید این قطعنامه تصویب کند.

این کارشناس مسائل سیاست خارجی در ادامه تحلیل خود اظهار داشت که توقف اسنپ‌بک در شرایط کنونی شاید تنها به یک معجزه نیاز داشته باشد. او توضیح داد که این معجزه می‌تواند رضایت سه کشور اروپایی به تمدید قطعنامه بدون تحقق شروط سه‌گانه‌شان باشد، اما این کشورها در بیانیه‌ای که در شورای حکام قرائت کردند، چنین احتمالی را عملا رد کرده‌اند. 

وی افزود که برای توقف روند ۳۰ روزه اسنپ‌بک، سه کشور باید نامه‌ای را در این باره به شورای امنیت ارسال کنند، اما هیچ تضمینی وجود ندارد که امریکا این‌بار با تمدید قطعنامه موافقت کند و آن را وتو نکند. احمدی تاکید کرد که در صورت وتوی تمدید قطعنامه توسط امریکا، اروپا برای جلوگیری از لغو قطعی شش قطعنامه ضدایرانی چاره‌ای جز ادامه روند ۳۰ روزه اسنپ‌بک و نهایی کردن آن نخواهد داشت. کوروش احمدی در پاسخ به سوال دیگر درباره اینکه آیا تهدید تهران به تعلیق همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در صورت فعال شدن ماشه قادر است پتانسیلی برای بازدارندگی ایجاد کند یا نه، با اشاره به هماهنگی عمیق میان امریکا و اروپا در قبال برنامه هسته‌ای ایران، علی‌رغم اختلافاتشان در دیگر حوزه‌ها، اظهار داشت که این اتحاد، مانعی جدی در برابر تاثیرگذاری تهدید ایران است. 

احمدی همچنین به نقش تعیین‌کننده اسراییل در این معادله اشاره کرد و افزود که این بازیگر توانسته سیاست داخلی امریکا را در براساس خواسته‌های خود جهت‌دهی کند . 

دیپلمات پیشین کشورمان با اشاره به ادعاهای امریکا و اسراییل مبنی بر حملات موفق به تاسیسات هسته‌ای ایران خاطرنشان کرد که این ادعاها ممکن است آنها را به این باور رسانده باشد که همکاری ایران با آژانس برایشان فوریت چندانی ندارد. احمدی همچنین به تلاش‌های غرب برای ادعای اشراف اطلاعاتی بر ایران و خنثی‌سازی سامانه‌های پدافند هوایی کشور اشاره کرد و افزود که این عوامل می‌توانند اعتماد به نفس غرب را در پیشبرد سیاست‌هایشان تقویت کرده باشند.

کوروش احمدی در ادامه به «اعتماد» گفت: صرف تهدید به توقف همکاری با آژانس نمی‌تواند زمینه‌ساز تغییر راهبرد غرب شود. او با اشاره به نزدیک شدن سررسید ۱۱روزه روند اسنپ‌بک، این فرآیند را در نقطه‌ای تقریبا برگشت‌ناپذیر توصیف کرد. با این حال، احمدی دیپلماسی را تنها مسیر پیش روی ایران دانست و تاکید کرد که در این میدان، ابزارهایی مانند همکاری با آژانس یا حتی تهدید به خروج از معاهده ان‌پی‌تی می‌توانند به عنوان اهرم‌هایی کارآمد به کار گرفته شوند.  او با قاطعیت افزود که جز دیپلماسی، گزینه دیگری جز تنش و درگیری وجود ندارد و اینجاست که خلاقیت در استفاده از چنین ابزارهایی می‌تواند سرنوشت‌ساز باشد. دیپلمات پیشین کشورمان درباره رویکرد ایران به دیگر خواسته‌های اروپا نیز گفت که غنی‌سازی صفر و موضوعات مشابه آن، مسائلی هستند که در مذاکرات با امریکا برای رسیدن به یک توافق جامع و نهایی مورد بحث قرار خواهند گرفت.

به گفته او، چنین مذاکراتی در ادامه گفت‌وگوهای پیشین، که پیش از تجاوز ۱۲ روزه انجام شده بود، پیگیری خواهد شد و در فرآیند آن نه‌ تنها موضوع غنی‌سازی، بلکه خواسته‌های ایران، مانند رفع کامل تمامی تحریم‌ها  نیز باید به‌ طور جدی روی میز مذاکره قرار گیرد. 

کوروش احمدی در پاسخ این پرسش که آیا فعال شدن مکانیسم ماشه می‌تواند به از دست رفتن اهرم فشار سه کشور اروپایی در قبال برنامه هسته‌ای ایران منجر شود یا نه، این گزاره را چندان قابل فهم ندانست و استدلال کرد که اروپا خود اذعان دارد در موضوع برنامه هسته‌ای ایران نقش چندانی ندارد و به همین دلیل خواستار مذاکره مستقیم ایران و امریکا شده است. 

احمدی به این نکته اشاره کرد که در صورت فعال شدن اسنپ‌بک، ایران بار دیگر زیر فشار شش قطعنامه شورای امنیت قرار خواهد گرفت و برای لغو آنها باید با شورای امنیت وارد مذاکره شود، جایی که هر یک از اعضای دایم می‌توانند با وتوی خود مانع لغو قطعنامه‌ها شوند.

 او همچنین متذکر شد که با اجرای اسنپ‌بک، برجام عملا و رسما پایان می‌یابد و این احتمال وجود دارد که اروپا تحریم‌های خود علیه ایران، که در سال ۲۰۱۵ لغو شده بود را دوباره اعمال کند. این تحریم‌ها می‌توانند به عنوان اهرمی جدید دراختیار اروپا قرار گیرند.

احمدی در ادامه با اشاره به جایگاه اتحادیه اروپا به عنوان قطبی مهم در روابط بین‌الملل، با تولید ناخالص داخلی بیش از ۲۰ تریلیون دلار، تاکید کرد که این اتحادیه همچنان بر بسیاری از روندهای جهانی اثرگذار است و نمی‌توان نقش آن را در مذاکرات نادیده گرفت.  کوروش احمدی در پاسخ به سوال پایانی درباره واکنش احتمالی تهران به فعال شدن مکانیسم ماشه گفت: مقامات ایرانی هم از احتمال توقف همکاری با آژانس سخن گفته‌اند و هم به امکان خروج از ان‌پی‌تی اشاره کرده‌اند. با این حال، به باور احمدی، باید منتظر ماند تا موضع نهایی نظام در این باره مشخص شود. او در ادامه به تلاش برخی نمایندگان برای پیشبرد طرحی سه فوریتی در ارتباط با ان‌پی‌تی اشاره کرد و افزود که این تلاش تاکنون بی‌نتیجه مانده و متوقف شده است.

احمد شیرزاد: ایران می‌تواند حفظ چارچوب  توافق قاهره و مدیریت سطح همکاری با آژانس، زمان و فرصت لازم برای دیپلماسی را به دست آورد

احمد شیرزاد، کارشناس مسائل هسته‌ای با اشاره به اظهارات رافائل گروسی، رییس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، درباره آغاز همکاری‌های تهران با این نهاد در چارچوبی نوین پس از نشست قاهره، به فضای نسبتا مثبت حاکم بر اجلاس اخیر آژانس پرداخت. او فضای این اجلاس را همدلانه توصیف کرد و به گزارش متعادل گروسی اشاره نمود که به گفته نمایندگان اروپایی، می‌تواند نقطه عطفی برای بهبود روابط ایران با آژانس باشد. با این حال، شیرزاد به اظهارات تند نماینده امریکا و تاکید او بر توقف کامل فعالیت‌های هسته‌ای ایران اشاره کرد و افزود که فشارهای امریکا، که اخیرا با دیدار مارکو روبیو و نخست‌وزیر اسراییل تقویت شده، همچنان مانعی جدی در مسیر همکاری‌هاست. 

او با اشاره به تمایل اروپا به حفظ مکانیسم‌های فشار بر ایران، پیش‌بینی نتایج این اجلاس را دشوار دانست و گفت که ایران در تلاش است قطعنامه‌ای برای ممنوعیت حمله به تاسیسات هسته‌ای کشورها به تصویب برساند، هر چند موفقیت این پیشنهاد هنوز نامشخص است. 

شیرزاد با نگاهی محتاطانه به پیچیدگی‌های حقوقی و سیاسی، احتمال ارایه تضمین‌های قاطع از سوی اروپا یا صرف‌نظر کردن آنها از بازگرداندن قطعنامه‌های شورای امنیت را اندک دانست. با این حال، او از احتمال تعلیق موقت برخی اقدامات یا مهلتی ۹۰ تا ۱۸۰ روزه برای مذاکرات بیشتر سخن گفت، مشروط بر تحولات آتی و استراتژی کشورهای مخالف ایران. به باور شیرزاد، گذر زمان می‌تواند به نفع ایران باشد، به‌ویژه اگر تهران بتواند این دوره حساس و آتش‌بس شکننده با امریکا و اسراییل را با موفقیت مدیریت کند. احمد شیرزاد در ادامه با اشاره به وضعیت تاسیسات هسته‌ای ایران پس از حملات اخیر، خاطرنشان کرد که اروپا، امریکا و بازرسان آژانس به دنبال اطلاعات دقیق درباره این تاسیسات و محموله اورانیوم غنی‌شده ۶۰درصدی هستند. این درحالی است که تصمیم‌گیری درباره ارایه این اطلاعات به عهده شورای عالی امنیت ملی است و این فرآیند نیازمند صبر و مدیریت ظریف است. 

این کارشناس مسائل هسته‌ای با ستایش تجربه و مهارت علی لاریجانی در مذاکرات بین‌المللی، بر لزوم اتخاذ رویکردی میانه تاکید کرد و هشدار داد که باز کردن ناگهانی همه درها برای ارایه اطلاعات می‌تواند آسیب‌پذیری ایران را افزایش دهد، اما انکار کامل دسترسی نیز به معنای اعلام خصومت تلقی می‌شود و مورد استقبال کشورهای عضو آژانس نخواهد بود.  او پیشنهاد کرد که ایران باید استراتژی هوشمندانه‌ای بین این دو انتخاب کند و امید را به توانایی لاریجانی در هدایت این مسیر بست.

احمد شیرزاد در واکنش به اظهارات مقامات ایرانی مبنی بر تعلیق همکاری با آژانس در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌های شورای امنیت، به بررسی امکان بازدارندگی این تهدید پرداخت. او طرح خروج از ان‌پی‌تی توسط برخی نمایندگان مجلس را واکنشی نامناسب دانست که می‌تواند اجماع جهانی علیه ایران را تقویت کند. به جای آن، شیرزاد پیشنهاد کرد که محدود کردن ورود بازرسان آژانس یا اتخاذ راهبردهای بلندمدت برای کاهش همکاری با اروپا گزینه‌های بهتری هستند. 

به باور این کارشناس هسته‌ای، بی‌اعتنایی هدفمند به کشورهای اروپایی در بلندمدت می‌تواند درس عبرتی برای آنها باشد، هرچند در کوتاه‌مدت تاثیر چندانی ندارد. 

شیرزاد در ادامه توافق قاهره را توافقی درست خواند و تاکید کرد که نباید از آن عقب‌نشینی کرد. به باورش ایران باید با دقت درخواست‌های مطرح‌شده را بررسی کرده و سطح همکاری را با ظرافت تنظیم نماید. 

از منظر این کارشناس هسته‌ای این بازی ماهرانه می‌تواند زمان و فرصت لازم را برای ایران فراهم کند. شیرزاد در ادامه ضمن اشاره به فعال شدن ماشه یادآور شد که در چنین شرایطی دیپلماسی با دیگر کشورها، جلوگیری از اجرای تحریم‌ها و به چالش کشیدن اراده کشورهای دیگر برای رعایت آنها سخن گفت و این رویکرد را راهی برای مدیریت بحران دانست. این کارشناس هسته‌ای در ادامه به موضع اصولی ایران در مذاکرات اشاره کرد و یادآور شد که تهران در گفت‌وگوها با استیو ویتکاف، نماینده امریکابر حق غنی‌سازی تاکید کرده و این حق را نه صرفا در چارچوب ان‌پی‌تی، بلکه برای همه کشورها الزامی دانسته است. این درحالی است که ایران آماده اقدامات اعتمادساز برای رفع نگرانی‌ها درباره برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای خود است، موضعی که عباس عراقچی بارها در مذاکرات تکرار کرده است. 

او با تاکید بر بی‌فایده بودن مذاکره با اروپا به دلیل نفوذ امریکا در پشت صحنه، پیشنهاد کرد که ایران مذاکرات را با ایالات‌متحده به عنوان طرف اصلی پیش ببرد. شیرزاد بی‌اعتنایی هدفمند به اروپا را نوعی مجازات برای این کشورها دانست و افزود که تجربه دهه‌های گذشته نشان داده مذاکره با اروپا کم‌اثر است.  احمد شیرزاد در ادامه با اشاره به اهمیت حفظ حیثیت ملی، پذیرش محدودیت‌های خاص برای ایران به عنوان تنها کشور جهان را غیرمناسب خواند، اما تاکید کرد که در مورد جزییات و نیازهای داخلی، مانند کاربردهای غنی‌سازی، می‌توان با شفافیت و پذیرش بازرسی‌های آژانس مذاکره کرد. 

او بر لزوم برنامه‌ریزی زودهنگام برای مقابله با تحریم‌های احتمالی تاکید کرد و گفت که ایران باید مجموعه‌ای از اقدامات اقتصادی، فرهنگی و سیاسی را برای تداوم توسعه در شرایط تحریم تدوین کند. شیرزاد پیشنهاد کرد که ایران از طریق دیپلماسی فعال، کشورهای جهان را باید درباره غیرمشروع بودن مکانیسم ماشه و قطعنامه‌های مرتبط متقاعد کرده و آنها را به عدم همکاری با این تحریم‌ها ترغیب نماید. او نقش چین و کشورهای منطقه مانند امارات را در این زمینه کلیدی دانست و معتقد است که اگر چین از همکاری با غرب برای اجرای محدودیت‌ها خودداری کند، تاثیر بسزایی بر فعالیت‌های بین‌المللی ایران خواهد داشت. 

به باور شیرزاد، بی‌اعتنایی هدفمند به برخی کشورهای اروپایی و نشان دادن ناکامی تحریم‌ها می‌تواند طرف مقابل را وادار به بازنگری در مواضع خود کند و ایران را در ادامه مسیر سیاسی و اقتصادی‌اش سربلند نگه دارد.  احمد شیرزاد در پاسخ به پرسش نهایی درباره واکنش احتمالی تهران به بازگشت مکانیسم ماشه و اینکه آیا ایران تنها تعهدات پادمانی را متوقف خواهد کرد یا از ان‌پی‌تی خارج می‌شود، این سناریو را چندان محتمل ندانست.  او با تاکید بر لزوم برنامه‌ریزی بلندمدت، توصیه کرد که ایران از اقدامات احساسی پرهیز کند و در عوض، پاسخ‌هایی عقلانی و استراتژیک طراحی نماید.  به گفته وی، مجموعه‌ای از اقدامات متقابل باید با دقت و به ‌صورت گام ‌به ‌گام اجرا شود تا ایران بتواند در برابر فشارهای احتمالی مقاومت کرده و جایگاه خود را در صحنه بین‌المللی حفظ کند.