نگاه جامعه شناختی به بهشت فومن

روزنامه آرمان امروز در گزارشی نوشت:

این روزها مرکز توجه‌ها در مکان گردشگری و فرهنگی در شهرستان فومن است، شهر زیبایی که در ابتدا پروژه «جهنم» و «عبور از پل صراط»، مواجهه با نکیر و منکر و… در آن رونمایی شد و پس از واکنش های بسیار زیاد، این سوال مطرح می شد که در بهشت طبیعی شهرستان فومن که یکی از زیباترین شهرهای کشور است، چرا «جهنم» ساخته می‌شود؟. طولی نکشید که مسئولان از «بهشت» فومن نیز رونمایی کردند، اما بهشتی که با روایت‌ها و تصویرسازی که در طول تاریخ برای مردم انجام و به آنها وعده داده شده، تفاوت بسیاری داشت. بهشتی که در تاریکی رونمایی شد، بیشتر به یک بوستان و پارک محلی در یکی از مناطق تهران شباهت داشت و در این میان کاربران شبکه های اجتماعی، نوشتند: «که این بهشت حتی از پارک سر کوچه ما هم بی امکانات‌تر است و حتی برق و یک فواره آب درست و حسابی هم نداره» کاربر دیگر هم نوشت که «ناترازی برق ظاهرا به بهشت هم رسیده و آنجا بیش از حد تاریک است» در این میان رسانه ها بهشت شهر فومن را «ترسناک» مثل جهنم دانستند و همزمان تصاویری از «باغ معجزه دبی» نیز منتشر و این دو جاذبه فرهنگی و گردشگری را با یکدیگر مقایسه کردند. این باغ گل در شهر دبی کشور امارات، با بیش از ۵۰ میلیون گل از انواع مختلف طراحی شده و قرار است که مرکز تجمع میلیون ها گردشگر در طول سال باشد. اما بازسازی «بهشت» با چند گلدان شمعدانی و کف پوش چمن مصنوعی حتی قابل قیاس با این پروژه و حتی تصویری نزدیک به بهشت هم نیست.

در خبرگزاری فارس اعلام شده است که «ساعت به وقت بهشت» بیش از آن‌که پروژه‌ای هنری باشد، یک تعهد فرهنگی است. به اعتقاد سازندگان این اثر قرار است این روایتها مخاطب را با ریشه‌های ایمان، مقاومت و بیداری تاریخی پیوند ‌زند. این پروژه مدعی است که با بازسازی زنده مفاهیم قیامت، آیات قرآن و آینده‌ای که در متون دینی وعده داده شده، تلاش دارد مفاهیم اعتقادی را از حالت ذهنی به تجربه‌ای ملموس و انسانی بدل کند. تاکید شده شهر فومن با این تجربه می‌تواند خود را به‌عنوان پایگاه نوین هنر انقلابی و روایی معرفی کند.

چرا این بهشت آنقدر تفاوت دارد؟

موافقان معتقدند این نمایش آتش جهنم و بهشت می‌تواند تأثیر مثبتی بر جوانان داشته باشد و مفاهیم دینی را به شکلی ملموس‌تر منتقل کند، اما منتقدان می گویند: «برخی دیگر این پروژه را به دلیل استفاده از ترس و وحشت برای انتقال مفاهیم دینی مورد انتقاد قرار داده‌اند و آن را با مفاهیمی مانند پارک وحشت مقایسه کرده‌اند. همچنین چرا بهشتی که در طول تاریخ برای ما جزئیات آن را بازگو کرده اید، با این بهشت متفاوت است؟»

یک جامعه شناس در این رابطه و پاسخ به اینگونه سوال های مردم می گوید: «این موضوع فرهنگی نشان می دهد که ما در موضوعات فرهنگی سلیقه ای عمل می کنیم و به تاریخ و واقعیت ها خیلی توجه نداریم. اولین تفاوت به ماهیت این مفاهیم بازمی‌گردد. در متون دینی، بهشت و جهنم توصیفاتی دارند که عمدتاً نمادین‌اند و فراتر از درک و تخیل بشر هستند. قرآن کریم به وضوح بیان می‌کند: «هیچ نفسی نمی‌داند چه چیزهایی برای او در بهشت ذخیره شده است» (سوره سجده، آیه ۱۷). این آیه اشاره به ابعاد ناشناخته و عظمت غیرقابل تصور بهشت دارد. احادیث نیز همین مضمون را تأیید می‌کنند. از جمله، پیامبر اکرم (ص) در حدیثی قدسی فرموده‌اند: «بهشت جایی است که نه چشمی آن را دیده، نه گوشی شنیده، و نه به قلب هیچ‌کس خطور کرده است.» با چنین توصیفاتی، هرگونه تصویرسازی زمینی از بهشت، محدود به چارچوب‌های دنیوی و ابزارهای هنری است و نمی‌تواند عظمت واقعی آن را به نمایش بگذارد.» صادق برزگری در ادامه می افزاید: «این محدودیت‌های هنری و فنی موجب شده بازسازی‌هایی مانند «بهشت فومن» با استفاده از المان‌های ساده – مانند چشمه‌ها، نورپردازی، گل‌ها و صدای پرندگان – به بازنمایی فضایی آرام و زیبا بسنده کنند. در حالی که این تصاویر، اگرچه ممکن است حس آرامش و امید را منتقل کنند، در مقایسه با تصویر بهشت در متون دینی، بسیار سطحی و محدود به نظر می‌رسند. همین مسئله درباره بازسازی جهنم نیز صدق می‌کند؛ چرا که ترس و وحشت این بازسازی‌ها بیش‌تر بر جلوه‌های بصری (مانند آتش و نور) استوار است و عمق مفهومی و فلسفی جهنم در آموزه‌های دینی را بازتاب نمی‌دهد.

وی در ادامه می افزاید: «هدف برگزارکنندگان این برنامه‌ها بیشتر بر ایجاد تأثیرات عاطفی و حسی متمرکز است، نه واقعیت ها و البته تصویری که ما از کودکی در رابطه با بهشت در ذهن داریم. آن‌ها می‌کوشند از طریق بازسازی‌های ملموس، مفاهیم پیچیده و انتزاعی آخرت را به مخاطبان نزدیک کنند. این رویکرد آموزشی و تبلیغی اگرچه می‌تواند مفاهیم دینی را برای عموم ساده‌تر و قابل‌فهم‌تر سازد، اما خطر تحریف معانی اصلی و سطحی‌سازی باورهای دینی را نیز در پی دارد. علمای دین در این زمینه نظرات متفاوتی دارند. برخی از آنان این بازسازی‌ها را اگر در چارچوب انتقال مفاهیم دینی، بدون تحریف و با رعایت دقت علمی و دینی، اجرا شوند، بی‌اشکال می‌دانند. اما بسیاری دیگر هشدار داده‌اند که اینگونه بازسازی‌ها ممکن است با هدف ایجاد ترس و وحشت یا ساده‌سازی بیش از حد مفاهیم، به نوعی تحریف آموزه‌های اصیل دین بینجامد. به‌ویژه اگر بازدیدکنندگان چنین برنامه‌هایی به این تصاویر بازسازی‌شده به چشم بازنمایی حقیقی بهشت و جهنم نگاه کنند، این خطر جدی‌تر می‌شود. در هر جامعه، برداشت‌ها و تفاسیر متفاوتی از مفاهیم دینی وجود دارد که ریشه در تفاوت‌های فرهنگی، مذهبی، طبقاتی و حتی تجربی دارد. بازسازی‌هایی مثل «بهشت فومن» معمولاً بر اساس برداشت و سلیقه طراحان و برگزارکنندگان (شکل می‌گیرند. به عبارت ساده‌تر، هر گروه اجتماعی تصویری از دین و مفاهیم آن دارد که لزوماً با روایت‌های رسمی یا علمی دینی مطابقت کامل ندارد.