حلقه‌های مفقوده فرزند‌آوری
سالهاست که کارشناسان حوزه جمعیت و مسئولان نسبت به کاهشی شدن روند زاد و ولد در ایران و حرکت کشور به سمت پیر شدن هشدار می‌دهند.
روزنامه شهروند در گزارشی نوشت:
سالهاست که کارشناسان حوزه جمعیت و مسئولان نسبت به کاهشی شدن روند زاد و ولد در ایران و حرکت کشور به سمت پیر شدن هشدار می‌دهند. در همین راستا طی چند سال گذشته دولت طرح‌های تشویقی متعددی را اجرایی کرده است. معاون وزیر بهداشت چند روز قبل اعلام کرد که کشور با رشد منفی ۷ درصدی در حوزه رشد جمعیت مواجه است و اگر اقدامات دولت طی سال‌های گذشته نبود، هم اینک رشد منفی ۲۰ تا ۲۵ درصدی را تجربه می‌کردیم. همچنین وزیر بهداشت نیز در همین راستا گفته است که نظام پزشک خانواده می‌تواند مشوقی برای رشد فرزند‌آوری باشد و برای همین دولت باید تمام تلاش خود را در جهت اجرای آن به کار گیرد. اما این راهکار‌ها تا چه حد می‌تواند در رشد واقعی زاد و ولد ایرانی‌ها مؤثر باشد؟ سوالی که« شهروند»به بهانه روز جهانی جمعیت، در این گزارش به دنبال یافتن پاسخی برای آنهاست .
کاهش زاد و ولد و به تبع آن، پیری هر جامعه‌ای تبعاتی را برای آن کشور و شهروندانش دارد که تاکنون بار‌ها در مورد آن صحبت شده است. به گفته کارشناسان با کاهش و منفی شدن رشد جمعیت، جامعه پیر می‌شود و نشاط و سرزندگی هم در آن کمرنگ خواهد شد چرا که رکن شور و نشاط در هر جامعه‌ای نوجوانان و جوانان آن هستند که مایه پویایی و سرزندگی جوامع هستند و غالب نوآوری‌ها، خلاقیت‌ها و نیز جهش‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی هم توسط نیرو‌های جوان محقق می‌شود. در کنار این امر، افزایش آسیب‌های اخلاقی و تربیتی نیز یکی دیگر از پیامد‌های منفی کاهش و کنترل جمعیت است. اما شاید مهمترین آثار رشد منفی و کاهش جمعیت، پیری و در نتیجه حرکت به سمت و سوی انقطاع نسل بشر باشد. اصولاً فلسفه ازدواج و تشکیل خانواده، بقای نسل بشری است که مطابق فلسفه آفرینش است. اما اگر قرار باشد علی‌رغم تشکیل خانواده، تأکید بر اصل ازدواج باشد و زاد و ولد، نه تنها به عنوان یک اصل مطرح نباشد، بلکه سیاست راهبردی جامعه تأکید بر کنترل موالید باشد، در بلند مدت جامعه با امحا و انقطاع نسل بشر مواجه خواهد شد؛ معضلی که امروزه بسیاری از کشور‌های غربی با آن مواجه هستند، کشور ما نیز در صورت تداوم سیاست کنترل جمعیت، با این بحران جدی مواجه خواهد شد.
از سوی دیگر طبق تحقیقات بعمل آمده، جامعه‌پذیری بچه‌هایی که در خانواده‌های تک یا کم فرزند زندگی می‌کنند، با اختلال مواجه است، زیرا امکانات اقتصادی در چنین خانواده‌هایی فقط به یک یا دو فرزند اختصاص پیدا می‌کند و چنین نوجوان و جوانی عادت ندارد که خواسته‌های خود را محدود کند و با دیگر فرزندان مشارکت، ارتباط و تعامل داشته باشد، در نتیجه بچه‌های بی‌مسئولیتی در این خانواده‌ها تربیت می‌شوند.
حالا اما وزیر بهداشت نیز به عنوان مدیر ارشد یکی از نهاد‌های متولی در این زمینه ضمن هشدار مجدد نسبت به کاهشی شدن روند زاد و ولد در ایران گفته است؛ ترویج جوانی جمعیت باید در برنامه پزشک خانواده گنجانده شود ضمن آنکه باید از ابعاد مختلف از لحاظ قانونی و فراتر از آن در راستای جوانی جمعیت اقدامات اساسی انجام شود.محمد رضا ظفرقندی همچنین با بیان اینکه باید در شورای عالی بیمه در زمینه جوانی جمعیت مصوباتی را افزایش دهیم گفته است؛ فعالیت‌ها در این زمینه می‌تواند به صورت تصاعدی مشکلات را کم کند و‌امید را افزایش دهد.وی با تأکید بر اینکه جمعیت برای کشور به یک چالش اساسی تبدیل شده است گفت: با توجه به اینکه به فرزند‌آوری نگاه تولیدی و اقتصادی وجود دارد اما آمار جمعیت کشور نزولی شده است.وزیر بهداشت ادامه داد: اگر سامانه رضایت بخشی مادران از بلوک‌های زایمانی را رصد کنیم و با رصد کردن وضعیت زایمان و تشویق قرار دادن برای سیستم پرداخت نظام سلامت، می‌توانیم شاخص‌های جوانی جمعیت را اعمال کنیم.
به گفته ظفرقندی، آمار هفت درصدی کاهش موالید و زیر یک میلیون شدن تعداد تولد‌های زنده، از سال‌های گذشته شروع شده و باید بتوانیم این روند را به سمت افزایش منطقی پیش ببریم.
وی در ادامه با ذکر اینکه باید با گسترش نظارت، رصد و مشوق‌ها از طریق اجرای طرح آمایش‌امید بتوانیم مشکلات را حل کنیم گفت: از طریق اجرای برنامه پزشک خانواده می‌توانیم در جهت افزایش جوانی جمعیت کار کنیم و بسته‌های حمایتی را در این زمینه ارایه دهیم.
همچنین علیرضا رئیسی، معاون بهداشت، درمان و آموزش پزشکی وزارت بهداشت هم در همین زمینه گفته است: اگرچه با رشد منفی ۷ درصدی در حوزه رشد جمعیت مواجه هستیم ولی اگر اقدامات در حوزه جوانی جمعیت صورت نمی‌گرفت رشد منفی ۲۰ تا ۲۵ درصدی را تجربه می‌کردیم.
سیدمحمد سیدمیرزایی، جامعه‌شناس و پژوهشگر حوزه جمعیت‌شناسی اما معتقد است که چالش کاهش زاد و ولد در ایران موضوع مبهمی نیست. وی در گفت و گو با «شهروند» با اشاره به سخنان وزیر بهداشت در مورد لزوم توجه به ترویج پزشک خانواده و دیگر مشوق‌های بهداشتی برای صعودی شدن زاد و ولد در کشور می‌گوید: سخنان وزیر بهداشت کاملاً درست است ولی همه چالش حوزه در این موارد خلاصه نمی‌شود. مثلاً شما فرض کنید که طرح پزشک خانواده به شکل ۱۰۰ درصدی اجرا شده و حتی پزشکان برای معاینه بیماران به منازل آن‌ها می‌روند و رایگان آن‌ها را ویزیت می‌کنند. اما وقتی پزشک برای وی دارو تزریق می‌کند یا مثلاً نیاز به فیزیوتراپی یا بستری شدن دارد، آن وقت، سرپرست خانواده چطور باید از پس هزینه‌های بیمارستان یا حتی داروخانه برآید؟ بخصوص اگر بیمار، کودک و نوجوان باشد که مسأله حادتر هم می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: یعنی می‌خواهم بگویم که چالش جمعیت، بسیار فراتر و پیچیده‌تر از آن است که بخواهیم با یکسری دستورالعمل‌های بهداشتی آن را اصلاح کنیم. اتفاقاً موضوع همین جاست که مسئولان ما، این چالش را یک مسأله تک بعدی می‌بینند. در حالیکه در مورد «جمعیت» شما با موجودی به نام «انسان» مواجه هستید که موجودی چند وجهی است و موجوداتی هستند که ساختار‌های ذهنی و تمایلات و خواست‌های بسیار زیادی دارند که تبلور آن‌ها را می‌توان در جامعه دید.
این جامعه‌شناس تصریح می‌کند: وقتی از جوانی سؤال می‌کنید که چرا ازدواج نمی‌کنی؟ با قیافه‌ای حق به جانب پاسخ می‌دهد؛ وقتی بعد از ۲۰ سال درس خواندن و
فارغ التحصیل شدن از دانشگاه، نه کاری دارم و نه درآمدی و در بهترین حالت باید در اسنپ کار کنم، چطور می‌توانم با این هزینه‌ها، ازدواج کنم؟ یا خانواده‌ای را تصور کنید که یک یا دو فرزند دارد و حالا می‌خواهد با توصیه دولت فرزند سومی را بیاورد. آیا وی نباید تلاش کند تا خانه ۶۰ - ۷۰ متری‌اش را کمی بزرگتر کند تا بتواند فرزندانش را با حداقل‌های استاندارد‌های خانوادگی تربیت کند؟! آیا واقعاً وی می‌تواند با این قیمت‌های نجومی ملک یا اجاره بها، چنین کاری را بکند؟
سیدمیرزایی با بیان اینکه فرزند‌آوری، لوازم و ملزومات و بستر‌هایی می‌خواهد می‌گوید: فرزند‌آوری مستلزم تأمین درمان و آموزش و سرمایه و رفاه و مسکن و روابط اجتماعی و حداقل‌های زندگی است. وگرنه دولت نتواند این ملزومات را فراهم کند، زوجین حاضر نیستند تن به فرزند‌آوری بدهند ضمن آنکه اگر هم این کار را بکنند، بعید است که بتوانند از عهده تربیت فرزند خود به خوبی برآیند و حتی ممکن است به خاطر فشار‌های اقتصادی و اجتماعی و... کانون خانواده از هم پاشیده شود. کمااینکه وقتی از برخی از جوانان و دانشجویان سؤال می‌کنم که چرا ازدواج نمی‌کنید؟ می‌گویند: چرا باید ازدواج کنیم و ۲ -۳ سال دیگر مجبور شویم از هم جداشویم و تا آخر عمر کار کنیم و بتوانیم مهریه زن را بدهیم؟
وی از گسترش وحشتناک تکنولوژی به عنوان یکی دیگر از دغدغه‌های زوجین برای فرزند‌آوری یاد کرده و می‌گوید: واقعیت این است که رشد تکنولوژی‌های نوین و هوش مصنوعی باعث شده تا به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، در سال‌های آینده اکثر مشاغل از بین بروند. در چنین شرایطی بسیاری از جوانان و زوجین جوان می‌گویند که چرا باید فرزندی را بیاوریم که ۲۰ سال بعد کمترین شانس را برای داشتن شغل و کار داشته باشد؟!
این پژوهشگر حوزه جمعیت با تأکید براینکه روند حرکت جامعه به سمت پیری با سرعتی سرسام‌آور در حال شکل‌گیری است می‌گوید: مثلاً وقتی سال قبل در پارکی می‌رفتی و قدم میزدید، ۳-۴ نفر سالمند را می‌دید که با هم در حال گفت و گو بودند. اما وقتی امسال به همان بوستان می‌روید، تعداد سالمندان ۱۰-۱۵ برابر شده است که از سربیکاری با هم در حال گپ و گفت هستند و خاطره می‌گویند.این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: در واقع فرزند‌آوری را با مشوق‌های ناپایدار نمی‌توان ترویج داد بلکه باید ابتدا دورنما و انگیزه و شوق آن را بین خانواده‌ها و زوجین جوان ایجاد کرد. مثلاً دولت حتی ممکن است بخواهد به زوجینی که فرزند می‌آورند حقوق و مزایا و تسهیلات ویژ ه‌ای بدهد. اما باز هم مادران و پدران ایرانی حاضر نیستند زیر بار فرزند‌آوری بروند. چرا؟ چون اولاً به دولت‌ها اعتماد ندارند و ثانیاً می‌گویند؛ گیریم که دولت بخواهد حقوق و تسهیلات بدهد، چه تضمینی وجود دارد که چند سال بعد به بهانه اینکه پول نیست، دولت از زیر بار این مهم‌شانه خالی نکند؟! پس به جای اینگونه مشوق‌ها یا اینکه بخواهیم روی مسائل تک بعدی مانند بهداشت تأکید کنیم باید تلاش شود تا اقتصاد پویا شود و بتواند جلوی خروج نخبگان از جامعه را بگیرد و حتی آنها‌یی را که کوچ کرده‌اند، را به برگشتن ترغیب کند. این‌ها همه می‌تواند نشانه‌هایی از ایجاد «امید» در یک جامعه باشد که خود بخود باعث خواهد شد تا فرزند‌آوری نیز دوباره روند صعودی به خود بگیرد.سید میرزایی همچنین با اشاره به بخش دیگری از سخنان وزیر بهداشت در این خصوص می‌گوید: ظفرقندی بین سخنانشان به نکته ظریفی اشاره کرده‌اند که اتفاقاً بسیار مهم است و باید در موضوع فرزند‌آوری بیشتراز بقیه موارد به آن توجه کرد. اینکه باید برای اصلاح رویه فرزند‌آوری، قانون اساسی را به درستی اجرا کرد. من هم معتقدم که اگر قانون اساسی ما به درستی اجرا شود، همه این موارد که لازمه فرزند آوری است در آن دیده شده است. از آموزش رایگان تا بهداشت و درمان برای همه، از الزام دولت به تأمین حداقل‌های زندگی برای شهروندان تا فراهم آوردن بستر‌های لازم برای یک زندگی معقول. اتفاقاً به نظرم باید برای فرزند‌آوری بیشتر از هر چیز به این شاه کلید توجه کرد و همه دستگاه‌ها ملزم باشند به وظایفی که قانون اساسی برای آن‌ها تعیین کرده - بخصوص در مورد فرزند‌آوری -عمل کنند. .
