گوشت کوسه، بهای فروپاشی دریا/زیستگاه‌های باقی مانده‌ کوسه‌ها در خطر است

مهتاب شجاعی، رئیس گروه بیولوژی دریا در دفتر حفاظت از زیست‌بوم‌ها و سواحل دریایی، در گفت‌وگو با آوش درباره اهمیت کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان می‌گوید: ماهیان غضروفی شامل کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان، به عنوان شکارچیان میانه تا رأس هرم غذایی، نقش بسیار مهمی در پایداری زنجیره‌های غذایی اقیانوس‌ها دارند، حضور آن‌ها همواره نشان‌دهنده‌ سلامت اکوسیستم‌های دریایی است و حذف آن‌ها موجب اثرات شدید و جبران‌ناپذیر در کاهش سطوح غذایی و متلاشی شدن جوامع دریایی می‌شود.

او اضافه می‌کند: علاوه بر اهمیت اکولوژیکی، کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان می‌توانند از منظر اقتصادی نیز ارزشمند باشند، در برخی مناطق، گردشگری دریایی مرتبط با مشاهده این کوسه‌ها منبع درآمدی مهم برای جوامع محلی است.

شجاعی در ادامه خاطرنشان می‌کند: این گونه‌ها با تهدیدات زیادی از جمله صید بی‌رویه، مواجهه با انواع آلودگی‌ها و تخریب زیستگاه مواجه هستند که این امر منجر به کاهش شدید جمعیت آن‌ها در سطح جهانی شده است. بهره‌برداری بیش از حد و غیرقانونی، تهدیدی بسیار جدی در حفاظت و نگهداری درازمدت از ذخایر بسیاری از گونه‌هاست. در خصوص کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان، به علت سن بالای بلوغ و نرخ پایین زادآوری، صید و برداشت بی‌رویه‌ی آن‌ها اثرات جبران‌ناپذیری بر جمعیت‌شان وارد کرده است.

او با اشاره به نتایج مطالعات جهانی می‌گوید: طبق مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۴ انجام شد، ۲۴ درصد از بیش از ۱۲۰۰ گونه از سفره‌ماهیان و کوسه‌ماهیان، یعنی حدود یک‌چهارم کل گونه‌ها، در لیست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN Red List) به عنوان گونه‌های در معرض خطر انقراض طبقه‌بندی شده بودند. متأسفانه طبق برآورد مجددی که در سال ۲۰۲۱ انجام پذیرفت، این نرخ به ۳۷.۵ درصد، یعنی بیش از یک‌سوم تمام گونه‌های سفره‌ماهیان و کوسه‌ماهیان افزایش یافته است.

رئیس گروه بیولوژی دریا، اقدامات سازمان حفاظت محیط زیست در این زمینه را چنین برمی‌شمارد: در سال‌های اخیر، با توجه به افزایش صید غیرقانونی کوسه‌ماهیان و به‌ویژه سفره‌ماهیان که نگرانی جدی را به‌دنبال داشته است، سازمان حفاظت محیط زیست اقداماتی انجام داده است. در سال ۱۴۰۲، انواع کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان بر اساس مصوبه‌ی شورای عالی محیط‌زیست در فهرست گونه‌های حفاظت‌شده و حمایت‌شده‌ ملی، مشمول قانون شکار و صید قرار گرفتند.

او ادامه می‌دهد: همچنین در سال ۱۴۰۳، نسبت به به‌روزرسانی بهای ضرر و زیان انواع کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست اقدام شد. برابر قانون، صید، حمل، نگهداری، خرید و فروش انواع کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان، چه با هدف صید اصلی و چه ضمنی، ممنوع است و متخلفین به مراجع قضایی معرفی خواهند شد.

شجاعی اضافه می‌کند: با پیگیری از اتاق اصناف در جلسات متعدد، اتاق اصناف ایران نیز طی ابلاغیه‌ای، پخت، عرضه و سرو هرگونه غذا با منشأ کوسه‌ماهی و سفره‌ماهی را در کلیه‌ی رستوران‌ها و مراکز تهیه غذا، فست‌فودها و دیگر مراکز مرتبط ممنوع اعلام کرده و این موضوع را به کلیه اتاق‌های اصناف سراسر کشور جهت اطلاع‌رسانی و اجرای دقیق آن اعلام کرده است.

او درباره‌ی اقدامات ساختاری‌تر توضیح می‌دهد: سازمان حفاظت محیط‌زیست بر اساس تکلیف قانونی در اسناد بالادستی از جمله بند "ط" ماده ۳۸ برنامه ششم توسعه و تعهدات کنوانسیون‌های بین‌المللی و منطقه‌ای، در ارتباط با تهیه، تدوین و اجرای برنامه‌ی عمل حفاظت از گونه‌های در معرض تهدید و خطر انقراض، طرح "برنامه اقدام ملی حفاظت از کوسه‌ماهیان و سپرماهیان" را در دستور کار قرار داده است.

او تصریح می‌کند: این برنامه با هدف شناسایی تهدیدات، کاهش تعارضات، ارتقاء فرهنگ حفاظت مشارکتی و ارائه اقدامات اولویت‌دار دستگاه‌های ذی‌نفع برای بازه زمانی ۵ ساله در حال تدوین است.

شجاعی به اقدامات اجرایی در این راستا اشاره کرده و می‌گوید: در این راستا، ضمن برگزاری کارگاه‌های آموزشی متعدد برای گروه‌های هدف در استان‌های ساحلی، نسبت به برگزاری کارگاه‌های مشارکتی با دستگاه‌های اجرایی ذی‌نفع در سازمان حفاظت محیط‌زیست و ادارات کل استان‌های ساحلی نیز اقدام شده است.

او می‌افزاید: نظر به جایگاه قانونی این سازمان در حفاظت از تنوع زیستی، برنامه‌ی مذکور به عنوان یک سند ملی تلقی شده و از منظر قانونی برای تمام سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرایی لازم‌الاجرا خواهد بود.

شجاعی در ادامه به شناسایی محدوده‌های مهمی از سواحل و جزایر خلیج فارس اشاره می‌کند و می‌گوید: این مناطق طی بررسی‌های میدانی و تحلیل‌های فنی به عنوان مناطق مهم کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان شناسایی و در کمیته بقای گونه‌های اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) ارزیابی و به ثبت جهانی رسیدند.

او سه منطقه شناسایی‌شده را به شرح زیر معرفی می‌کند:

 منطقه‌ی مهم کوسه‌ماهیان و سپرماهیان آبکوهی–بیاهی (Abkouhi-Biahi ISRA) با مساحت ۸۵۹.۲۱ کیلومتر مربع در دریای عمان، به‌عنوان زیستگاهی مهم برای گونه‌ی در معرض انقراض گیتارماهی پوزه‌تیز و محل تولید مثل کوسه لیمویی.

منطقه‌ی مهم کوسه‌ماهیان و سپرماهیان سیریک–لنگه (Sirik–Lengeh ISRA) با مساحت ۶۴۴۲.۱۱ کیلومتر مربع در تنگه هرمز، زیستگاه تنها جمعیت باقی‌مانده سفره‌ماهی پروانه‌ای شاخک‌دار در جهان.

منطقه مرجان (Marjan ISRA) با مساحت ۱.۶ کیلومتر مربع در شرق جزیره کیش، زیستگاه گونه آسیب‌پذیر کوسه باله‌سیاه مرجانی.

او اضافه می‌کند: بخش‌هایی از این سه منطقه در فهرست طبقه‌بندی‌شده‌ تالاب‌های پیوست آیین‌نامه جلوگیری از تخریب و آلودگی غیرقابل‌جبران تالاب‌ها قرار دارد و ثبت آن‌ها به‌عنوان مناطق تحت مدیریت نیز در دست پیگیری است.

شجاعی با اشاره به برخورد با قاچاق نیز اظهار می‌کند: کشف چندین محموله صید قاچاق کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان و پیگیری قضایی موضوع، از دیگر اقدامات سازمان حفاظت محیط زیست در سال‌های اخیر بوده است.

او بر اهمیت نظارت و آموزش تأکید کرده و می‌گوید: نظارت بر صید و صیادی، حمل و نقل، مراکز نگهداری، کارخانجات و مراکز فرآوری، سردخانه‌ها و بازار ماهی، نقش کلیدی در کنترل صید غیرمجاز، تجارت غیرقانونی، قاچاق و بازدارندگی از تخلف دارد. در کنار آن، آگاهی‌رسانی و آموزش و فرهنگ‌سازی در جوامع محلی و میان صیادان و رؤسای تعاونی‌ها اهمیت بالایی دارد.

شجاعی تصریح می‌کند: آموزش درباره‌ی اهمیت حفاظت از این گونه‌ها، آگاهی از خطرات صید بی‌رویه، اصلاح تصورات غلط درباره‌ی خطرناک بودن همه‌ی کوسه‌ها و مصرف محصولات کوسه، می‌تواند در بلندمدت کمک شایانی به بقای این گونه‌ها بکند.

او در پایان بیان می‌کند: صید غیرقانونی و قاچاق کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان برای اهداف مصرفی از گوشت، پوست، کبد، آبشش و باله به کشورهای آسیای جنوب شرقی و امارات صورت می‌گیرد و با توجه به فعالیت شناورهای غیرقانونی، آمار دقیقی از میزان قاچاق در دسترس نیست.