در جلسه روایت وطن در سینمای ایران مطرح شد؛

نشست تخصصی «روایت وطن در سینمای ایران» میزبان تحلیل‌های متفاوتی از سینماگران و صاحب‌نظران شد؛ از هشدار درباره «پادشاه تاریکی» که حافظه جمعی را نشانه گرفته تا تشبیه وطن به «توپ چهل‌تیکه» در حال حرکت و خوانش زن به عنوان استعاره‌ای از وطن. نشست تخصصی «روایت وطن در سینمای ایران» با حضور اندیشمندان و سینماگران برای بررسی بازنمایی وطن در هنر هفتم، بعداظهر چهارشنبه (۹ مهرماه) در بنیاد ایران‌شناسی برگزار شد.

بخش اول این مراسم با سخنرانی سیدمحمد بهشتی، رائد فریدزاده و علی متقیان همراه بود و سپس پنل‌های تخصصی این نشست آغاز شد که پنل اول با سخنرانی حسن فتحی، منوچهر شاهسواری، رامتین شهبازی، فاطمه محمدی و اعظم راودراد برگزار شد.

در پنل اول حسن فتحی، کارگردان سینما با اشاره به «زندگی روی گسل» در تاریخ ایران، بر ضرورت ساخت آثار تاریخی در سینما و تلویزیون تأکید کرد.

فتحی با بیان اینکه «ما همواره در طول تاریخ روی گسل زندگی کرده‌ایم»، اظهار کرد: این گسل هم جغرافیایی بوده است، هم سیاسی و هم اجتماعی. کسانی که تجربه زندگی روی گسل را دارند، به خوبی می‌دانند که این زندگی با چه استرس‌ها و آشفتگی‌هایی همراه است.

او در ادامه به نقل قول‌هایی در این باره اشاره کرد و افزود: گفته شده «ملت ایران حافظه تاریخی ندارد». این مسئله‌ای است که باید به آن توجه کرد. زندگی روی گسل در ایران موجب نوعی بی‌ثباتی و بی‌قراری شده است که همین امروز هم به شکل‌های مختلف در جامعه ما دیده می‌شود.

این کارگردان سینما با اشاره به نقش سینما در این زمینه گفت: سینما و سریال می‌توانند کارهای بسیار مهمی در ارائه تصویری درست از آنچه هستیم انجام دهند. با همه معایب و نقاط ضعف، سینما می‌تواند چراغ راه امروز و آینده ما باشد.

فتحی در پایان سخن تأکید کرد: درک درست موقعیتی که ما ایرانی‌ها در آن قرار داریم، و شناخت وضعیت دولت‌ها در ایران طی ۴۰۰-۵۰۰ سال گذشته، می‌تواند به سینماگران کمک کند تا گام‌های مؤثری در بازنمایی هویت تاریخی و فرهنگی ما بردارند.

در ادامه پنل اول، منوچهر شاهسواری، تهیه‌کننده سینما در سخنانی گفت: ما باید از حالت انفعالی خارج شویم و فعالانه رفتار کنیم.

شاهسواری با اشاره به سریال خارجی Game of Thrones گفت: در این سریال، «پادشاه تاریکی» مردگان را زنده می‌کند تا علیه انسان‌ها بجنگد و با بهره‌برداری از حافظه انسان، قدرت را به دست می‌گیرد. این استعاره‌ای است از آنچه در عرصه فرهنگ و سینما با آن روبرو هستیم.

او با تأکید بر اهمیت سینما یادآور شد: اگر ۵۰۰ سال آینده باستان‌شناسان بخواهند دوره ما را بازیابی کنند، تصاویر سینمایی مبنای شناخت آنها خواهد بود. سینما نقش جدی در انتقال روزگار ما به آیندگان دارد.

این تهیه‌کننده سینما به نقد فضای کنونی پرداخت و اظهار کرد: ما با کنترل فضای اجتماعی و نظارت آمرانه بر محصولات فرهنگی مواجهیم. این شرایط مانع پیشرفت است. باید از حالت انفعالی خارج شویم و با عمل ایجابی امکان پیشرفت را فراهم کنیم.

شاهسواری با بیان نمونه‌های عینی هشدار داد: ما در حال نابودی خودمان هستیم. تهران پر از قنات بود که با توسعه شهری نابود شد. این قنات‌ها برای اجداد ما آنقدر اهمیت داشت که باورنکردنی است.

او در پایان سخن تأکید کرد: باید به جان‌سختی این سرزمین ایمان بیاوریم. امروز جز از طریق سینما راهی برای یادآوری خودمان به نسل جوان نداریم. سینما می‌تواند همان نقشی را ایفا کند که اجداد ما با خلق آثار ماندگاری مانند شیخ لطف‌الله، پل خواجو و تخت جمشید ایفا کردند.

زن؛ استعاره‌ای از وطن در سینمای ایران

اعظم راودراد، استاد دانشگاه و جامعه‌شناس در ادامه پنل تخصصی «روایت وطن در سینمای ایران» با تحلیل جایگاه زن در سینما، گفت: زن در سینمای ایران اغلب به عنوان استعاره‌ای از وطن تصویر شده است.

راودراد با بیان اینکه «در سینمای ایران، زنانگی همیشه با مادرانگی همراه بوده است»، اظهار کرد: زن در سینمای ایران یک استعاره از وطن است. این استعاره گاهی آشکار است مانند فیلم «روز سوم» که دختر بازیگر به صراحت به عنوان وطن معرفی می‌شود، یا فیلم «مادر» علی حاتمی که مادر استعاره از وطن است.

این جامعه‌شناس به تیپ‌شناسی مادران در سینمای ایران پرداخت و افزود: ما با انواع مختلفی از مادران در سینما روبرو هستیم؛ مادران منتظر (بوسیدن روی ماه، شیار ۱۴۳)، مادران فداکار (گل‌های داوودی)، مادران آسیب‌دیده (آتش، شبی که ماه کامل شد)، مادران ناتوان (مغزهای کوچک زنگ‌زده)، مادران معترض (واکنش پنجم).

راودراد با اشاره به روند تحول نقش زن در سینمای ایران اظهار کرد: در سال‌های اخیر، شاهد تصویر زنان فعال و قهرمان در سینما هستیم. زنانی که تصمیم‌ساز، توانمند و تأثیرگذار هستند مانند فیلم‌های «خانه پدری» و «غریبه کوچک».

او سپس گفت: با توجه به افزایش جنبش‌های زنانه در سال‌های اخیر، پیش‌بینی می‌شود این روند در سینمای ایران سرعت بگیرد و در سال‌های آینده شاهد زنان قهرمان موفق بیشتری در سینما باشیم.

جنبش‌های زنانه، سینمای ایران را متحول می‌کند

سینما؛ بازتابنده وطن فرهنگی

فاطمه محمدی، رییس موزه سینما در ادامه پنل اول با تأکید بر نقش محوری زنان در سینما گفت: سینمای ایران نه تنها روایتگر زندگی مردم ماست، بلکه بستری برای تحقق نقش زنان و توانمندی‌های آنان در جامعه ایرانی است.

محمدی در ادامه اظهار کرد: سینما همواره ابزاری برای بازنمایی «وطن فرهنگی» بوده است. در طول زمان، سینماگران ایرانی همچون ناصر تقوایی و مسعود کیمیایی، اصیل‌ترین و زیباترین تصاویر از ایران را به یادگار گذاشته‌اند.

رئیس موزه سینما با اشاره به نقش زنان در سینما افزود: از یک سو زنان نماد خانه، خانواده و مراقبت هستند و از سوی دیگر به عنوان شخصیت‌های فعال اجتماعی ظاهر می‌شوند. این حضور فعال، سینما را به بستری برای بررسی نقش اجتماعی زنان تبدیل کرده است.

او با اشاره به تحول نقش زنان در سینما گفت: زن ایرانی در سینما نه در حاشیه، که در مرکز روایت ایرانی قرار گرفته است. ما در فیلم‌های کارگردانانی چون تهمینه میلانی، رخشان بنی‌اعتماد و پوران درخشنده به وضوح شاهد این تحول هستیم.

محمدی در پایان سخنانش تأکید کرد: سینمای ایران نه تنها روایتگر زندگی مردم ماست، بلکه بستری برای تحقق نقش زنان و توانمندی‌های آنان در جامعه ایرانی است. این سینما همواره باید مورد افتخار ما باشد.

فیلمسازی به مثابه فضایی برای گفت‌وگوهای متکثر

در بخش پایانی پنل اول رامتین شهبازی، منتفد سینما با ارائه خوانشی فلسفی از مفهوم وطن، آن را به «توپی چهل‌تیکه در زمین فوتبال» تشبیه کرد که مدام در حال چرخش و بازتعریف است.

شهبازی با نگاهی فلسفی به مفهوم وطن گفت: وقتی درباره واژه‌ها صحبت می‌کنیم، با دو وجه مواجهیم. وجه اول تعاریف کلاسیک است، اما وقتی در تجربه زیستی قرار می‌گیریم، وضعیت کاملاً متفاوت می‌شود. وطن برای من مفهومی تکثرگرا و دارای بازی‌های زبانی گسترده است.

این منتقد سینما با اشاره به نظریه بازی‌های زبانی افزود: این بازی‌ها وابسته به دوره‌های خاص تاریخی هستند. مثلاً در دهه ۷۰، سینمای ایران به گونه‌ای خاص به مسئله اسرائیل می‌پرداخت که متعلق به همان دوره است. این بازی‌ها به شدت وابسته به دوران خود هستند.

شهبازی در ادامه به نقش سینما پرداخت و اظهار کرد: سینما کارش تولید معناست، نه بازتاب واقعیت. وقتی از وطن در سینما صحبت می‌کنیم، از شکل جغرافیایی آن خارج می‌شویم و وارد شکل متفاوتی از خوانش می‌شویم.

او با اشاره به تصویر بانوان در سینما گفت: تصویر بانوان در شکل‌های مختلف، در حقیقت به مثابه پرسشی درباره هویت مطرح می‌شود. این تصاویر ما را به خوانش‌های متفاوتی از وطن دعوت می‌کنند.

شهبازی تأکید کرد: هویت امروز دیگر برابر با یک تعریف ثابت نیست. وطن مفهومی است که مدام در حال ساخته شدن و بازتعریف شدن است، همچون توپی که در زمین فوتبال در حرکت دائمی است.

این منتقد سینما در ادامه سخنان خود با اشاره به فرآیند خلاقه فیلمسازی گفت: فیلمساز در اثر خود برآوردی از خواسته‌های فکری‌اش را ارائه می‌دهد، اما این تنها بخشی از ماجراست.

شهبازی با بسط بحث قبلی خود اظهار کرد: وقتی فیلمسازی انجام می‌شود، در واقع فضایی ایجاد می‌شود که شخصیت‌های مختلف می‌توانند هر کدام گفتمان خود را جاری کنند و پیش ببرند. اینجاست که ما با تناقض‌های درونی اثر مواجه می‌شویم.

او با اشاره به مفهوم «ضد انسان‌ها» در سینما افزود: چند بار به شکل استعاری به این مفهوم اشاره شد. نکته مهم این است که هیچ‌گاه نباید خوانش‌ها بسته و تک‌معنایی باشند. هر اثر سینمایی امکان خوانش‌های متعدد را دارد.

این منتقد سینما تأکید کرد: وقتی به ما به عنوان مخاطب اجازه داده می‌شود که هر کدام از گفتمان‌های موجود در فیلم را دنبال کنیم، در واقع با اثر به صورت چندصدایی مواجه می‌شویم. اینجاست که سینما به فضایی برای زیست اندیشه‌های مختلف تبدیل می‌شود.

شهبازی در پایان خاطرنشان کرد: همین تناقض‌های درونی آثار سینمایی است که به آنها غنا می‌بخشد و امکان خوانش‌های مختلف از مفهوم وطن را فراهم می‌کند.

این مراسم قرار بود در پنل دوم خود با سخنرانی نوید پورمحمدرضا، مسعود جعفری‌جوزانی، روح‌الله حسینی، یونس شکرخواه، جواد طوسی، مسعود کوثری و محمدرضا لطیفی همراه باشد که به دلیل حضور نداشتن سخنرانان، برگزار نشد.

همچنین علی‌اکبر صالحی، رییس بنیاد ایران‌شناسی که میزبان این مراسم بود در نشست حضور پیدا نکرد.  

این رویداد فرهنگی ـ هنری با هدف بررسی ابعاد مختلف بازنمایی «وطن» در سینمای ایران و تبادل نظر میان صاحب‌نظران و سینماگران درباره ظرفیت‌های هنر هفتم در بازآفرینی هویت ایرانی ـ اسلامی برگزار شد.

منبع: ایسنا