بزرگترین ظلم به حضرت زهرا (س) چه بود؟
عبدالحسین طالعی گفت: بزرگترین ظلم به یک دانشمند محروم کردن او از «تعلیم و تدریس» است. از حضرت زهرا(س) که تمام عمر ۱۸ یا ۲۸ ساله‌اش در کنار پیامبر(ص) گذشت، تنها حدود ۵۰ حدیث در «مسند فاطمه» سیوطی نقل شده است و این یعنی محرومیت ایشان از نشر علم.
همزمان با ایام شهادت حضرت صدیقه طاهره(س)، نشست تخصصی «کتاب‌شناسی تحلیلی حضرت فاطمه(س)» عصر روز یکشنبه (دوم آذر ۱۴۰۴) در قالب سلسله نشست‌های «رواق تورق» در سرای اهل قلم خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.
در این نشست عبدالحسین طالعی، استاد دانشگاه قم، پژوهشگر، کتاب‌شناس و مصحح به ارائه تحلیل از سیر کتاب‌نگاری درباره حضرت فاطمه زهرا(س) پرداخت.
فاطمه(س)؛ سرمایه جاویدان برای همه نسل‌ها و فرقه‌ها
عبدالحسین طالعی در آغاز سخنان خود با بیان چند نکته مقدماتی چارچوب کلی بحث را ترسیم کرد. وی در اولین و مهم‌ترین نکته تأکید کرد: قصه فاطمیه، قصه‌ای یک‌بارمصرف نیست که فقط در ایام فاطمیه مطرح شود. حضرت صدیقه(س) برای ما یک سرمایه جاویدان است و برای بزرگان و دانشمندان از همه فرقه‌ها حرف دارد. این قصه مختص جامعه شیعه نیست، مختص بانوان هم نیست، مختص این ایام نیست و فقط مرثیه و احساس نیست؛ بلکه درس زندگی است برای همه، برای همیشه و برای همه‌جا.
کتابخانه‌ای مردمی با چهار هزار کتاب فاطمی
این کتاب‌شناس در ادامه با اشاره به یک گنجینه ناشناخته بیان کرد: کتابخانه تخصصی حضرت زهرا(س) در مشهد که زیر نظر استاد محمد مجتهدی و با همت شخصی و بدون وابستگی به هیچ نهادی در طول چهل سال ایجاد شده، گنجینه‌ای کم‌نظیر و دارای حدود چهار هزار کتاب تخصصی درباره حضرت صدیقه(س) است. معرفی این کتابخانه و امکانات پژوهشی آن خود یک برنامه مستقل می‌طلبد.
این پژوهشگر با یاد از یکی از پیشکسوتان عرصه فاطمی‌پژوهی گفت: مرحوم اسماعیل انصاری زنجانی، عمرش را در راه پژوهش‌های فاطمی گذاشت. کتاب ارزشمند ایشان با عنوان «فاطمه در آیینه کتاب» که آخرین ویرایش آن به سال ۱۳۹۳ بازمی‌گردد، حدود ۳۶۰۰ کتاب را معرفی کرده است. وی دائرةالمعارفی ۲۵ جلدی از عوالم خلقت نوری حضرت زهرا(س) تا بعد از شهادت تألیف و کتابخانه‌ای تخصصی نیز پایه‌گذاری کرد.
نیازمند «رشته فاطمه‌شناسی» در دانشگاه و حوزه هستیم
این استاد دانشگاه در چهارمین نکته خود به خلأی بزرگ در نظام آکادمیک اشاره کرد: ما هنوز احساس نیاز جدی به فاطمه‌شناسی نکرده‌ایم. با این حجم عظیم داده‌ها، حداقل این بود که در دانشگاه و حوزه، گرایشی به عنوان «فاطمه‌شناسی» داشتیم. باور کنید بسیاری از رشته‌های موجود، به اندازه قصه حضرت صدیقه(س) ظرفیت و داده ندارند. من شخصاً حاضرم برای تدوین سیلابس چنین رشته‌ای کمک کنم. وجود نزدیک به ۳۶۰۰ کتاب، حتی با احتساب تکرارها، امکان راه‌اندازی یک دوره آموزشی یا پژوهشی سنگین و کارآمد را فراهم می‌کند.
طالعی در تحلیل آسیب‌های موجود در کتاب‌شناسی حضرت زهرا(س) گفت: مشکل اصلی بسیاری از کتاب‌ها «تکرارگویی» است، زیرا ما نسبت به وقت و اعتماد خواننده احساس مسئولیت نمی‌کنیم. از سوی دیگر قضیه فاطمیه فقط مصیبت نیست. مصیبت‌های جسمی قابل تحمل بود، اما درد اصلی حضرت زهرا(س) و همه ائمه(ع)، «درد دین» و تحریف آن بود. مصیبت اصلی دیدن این بود که دین شریح قاضی به جای دین پیامبر(ص) عرضه می‌شود. خطبه فدک یک فشرده تاریخ اسلام و فریاد علیه این تحریف است، نه فقط بحثی درباره یک باغ.
پیشینه کهن کتاب‌نگاری از قرن سوم هجری
طالعی در بدنه اصلی سخنان خود به پیشینه کتاب‌نگاری پرداخت و ادامه داد: پیشینه کتاب‌نگاری درباره حضرت زهرا(س) بسیار دیرینه و به قرن سوم و چهارم هجری بازمی‌گردد. کتاب «فضائل فاطمة الزهرا» اثر حاکم نیشابوری با حدود ۲۰۰ حدیث، نمونه‌ای از تک‌نگاری‌های کهن است. جالب اینکه در همان دوران، حفظ خطبه فدک در بین سادات رواج داشت که نشان از اهمیت این سند تاریخی دارد.
اقسام منابع: از فضائل تا دائرةالمعارف‌های مرجع
این کتاب‌شناس سپس به دسته‌بندی منابع موجود پرداخت و افزود: کتاب‌ها در این حوزه بسیار متنوع است: «فضائل قرآنی»، «فضائل حدیثی» (شامل متن احادیث مانند «مسند فاطمة الزهرا» سیوطی و شرح احادیث مانند «انوار المواهب» نهاوندی) و «فضائل تاریخی». «موسوعة الائمه فی نصوص اهل السنه» که در کتابخانه آیت‌الله مرعشی تدوین می‌شود، در جلد ۲۱ تا ۲۵ خود، منتخباتی از مطالب اهل سنت درباره حضرت زهرا(س) را به شکلی نظام‌مند گردآوری کرده است. همچنین آثار غیرمسلمانانی مانند سلیمان کتانی (مسیحی) که با انصاف و دقت می‌نوشت، بسیار قابل توجه است.
لزوم توجه به قالب‌های نو: از فیلمنامه تا کتاب گویا
نویسنده کتاب «در انتظار موعود» در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به خلأهای موجود در قالب‌های رسانه‌ای کتاب‌شناسی فاطمی بیان کرد: برای یک مملکت فاطمی زشت است که ما یک فیلم درباره حضرت زهرا(س) نداریم. می‌توان از بخش‌های غیرمتنازع‌فی مانند داستان گردنبند پربرکت یا «تعقیبات نماز» پنج‌گانه حضرت _که نمونه اعلای مناجات عاشقانه است_ برای ساخت آثار هنری استفاده کرد. در حوزه کتاب‌های گویا و بریل نیز برای نابینایان و اقشار مختلف، کار زیادی انجام نشده است.
مظلومیت علمی حضرت زهرا(س) در آمار احادیث
طالعی بخش دیگری از سخنان خود را به «مظلومیت علمی» حضرت زهرا(س) اختصاص داد و با طرح پرسشی کلیدی گفت: بزرگترین مظلومیت صدیقه کبری(س) چیست؟ فرض کنید هیچ ظلم مالی و جسمی به ایشان نشده بود، اما بزرگترین ظلم به یک دانشمند محروم کردن او از «تعلیم و تدریس» است. از همسری از همسران پیامبر(ص) که تنها سه سال با ایشان زندگی کرد، حدود ۴۰۰۰-۵۰۰۰ حدیث نقل شده، اما از حضرت زهرا(س) که تمام عمر ۱۸ یا ۲۸ ساله‌اش در کنار پیامبر(ص) گذشت، تنها حدود ۵۰ حدیث در «مسند فاطمه» سیوطی نقل شده است. این یعنی محرومیت از نشر علم و این عظیم‌ترین مظلومیت ایشان بود.
دوازده پیشنهاد برای فردایی بهتر در عرصه فاطمی‌پژوهی
طالعی در پایان این نشست دوازده پیشنهاد برای توسعه پژوهش‌های فاطمی به این شرح ارائه داد:
تأکید بر کتاب‌های مسئله‌محور با پاسخ به این پرسش که «امروز چه نیازی به حضرت زهرا(س) داریم؟».
برگزاری جشنواره تخصصی کتاب سال حضرت زهرا(س) برای ارتقای کیفیت و تشویق پژوهش‌های عمیق.
برپایی جلسات نقد کتاب‌های فاطمی برای آسیب‌شناسی و بالا بردن استانداردها.
تولید گزارش‌های روایی از مجالس فاطمیه به سبک کار نفیسه مرشدزاده در حوزه حسینی.
معرفی کوتاه و کاربردی کتاب‌ها با تهیه راهنمای پژوهش شامل ۴۰ کتاب برتر در ۱۰۰-۲۰۰ کلمه.
توجه جدی به پایان‌نامه‌های دانشگاهی و توسعه مطالعات میان‌رشته‌ای در حوزه‌های شعر، هنر، جامعه‌شناسی و تاریخ.
پژوهش در موقوفات فاطمی و سایر اسناد مرتبط.
تسهیل دسترسی آزاد به منابع و دیجیتالی‌کردن آنها.
برگزاری نشست‌های تخصصی درباره مقالات، پایان‌نامه‌ها و منابع غیرکتابی.
تولید کتاب‌های بریل و گویا برای گروه‌های مختلف جامعه.
طراحی درخت‌واره موضوعی فاطمی برای ساماندهی و یکپارچه‌سازی مطالعات.
تحلیل محتوای کتاب‌های درسی در حوزه فاطمیه.
طالعی در پایان با بیان اینکه «ما هنوز در اول وصف مانده‌ایم و کاری نکرده‌ایم» ابراز امیدواری کرد که این بحث‌ها مقدمه‌ای برای انجام کارهای استوارتر و بهتر در آینده باشد و لبخند رضایت بر لبان مقدس حضرت ولی عصر(عج) فرزند حضرت زهرا(س) بنشاند.
