راه بندر مسدود است
پاسخ به سوالاتی در مورد میزان خسارت، تعداد جان باختگان و زخمی‌ها و اسامی آنها، شفاف سازی در مورد احتمال آلودگی محیطی، هزینه های عملیات آتش نشانی و جست و جوی آسیب دیدگان، خسارت خودروهایی که در بندر آسیب دیده اند، اعلام برنامه زمان بندی بازگشت به کار بندر، تعیین تکلیف بارهای باقی مانده در بندر، شفاف سازی در مورد خسارت هر روز خارج از عملیات بودن بندر، و سوالات دیگری در مورد قربانیان و بازماندگان حادثه، ساختمان ها و اسناد و مدارک از دست رفته و تاخیر های اجتناب ناپذیر حاصل از این شرایط همچنان بدون متولی باقی ماند.
«حادثه نبوده است»، با وجود این که بسیاری تاکید دارند که «هنوز واقعا روشن نیست روز شنبه ششم اردیبهشت ماه در بندر شهید رجایی چه اتفاقی افتاده است» خیلی ها حاضرند به تمام مقدسات قسم بخورند که آنچه در این انفجار رخ داده، حادثه نبوده است.
در میان تئوری های توطئه ای که تا به حال صادر شده برخی از دیگران بیشتر قابل توجه است، بخصوص آنهایی که انفجار بندر شهید رجایی را با « مذاکرات» نسبت می دهند دست پیش دارند. انفجار و مذاکرات روز شنبه تقریبا هم زمان رخ داده است، بعد از آن هم شنبه های مذاکره اقلا برای یک هفته به حال تعلیق در آمده است، یک قرار تق و لق چهارشنبه به دلیل « مسائل لوجستیکی» لغو شده و حالا می گویند ممکن است شنبه بعدی هم مذاکره ای در کار نباشد، این بار احتمالا به خاطر سفر ترامپ به خاورمیانه.
مذاکرات و انفجار، یک داستان پر مخاطب
این که شنبه مذاکره ای در کار باشد یا نه، مساله اصلی نیست. مساله اصلی این است که چگونه هم برگزاری مذاکره در روز شنبه، و هم برگزار نشدن آن در روزهای شنبه بعدی به « انفجار در بندر شهید رجایی» مربوط است. کسانی که استدلال می کنند انفجار و مذاکرات به هم مربوط هستند می گویند اسرائیل یا آمریکا، با منفجر کردن بندر شهید رجایی قصد داشتند به ایران پیامی ارسال کنند، و بعد هم نتیجه می گیرند که لغو مذاکرات به این معنی است که پیام دریافت شده است. اشکال تئوری های توطئه این است که اگر شنبه پیش، این چهارشنبه یا شنبه بعدی هم مذاکراتی در بگیرد همان کسانی که می گویند انفجار بندر برای لغو مذاکرات بوده است باز خواهند گفت پیام دریافت شده است و ایران پای میز مذاکره برگشته است، این که قبلش هم مذاکره در جریان بود خللی در این تحلیل وارد نمی‌کند. هنر مهم ساختن تئوری های توطئه این است که به طور کلی هر اتفاقی که بیافتد همیشه در راستای تایید آن تئوری ها است حتی اگر اتفاقاتی صد و هشتاد درجه در جهت عکس یکدیگر باشند.
به هر حال تئوری پردازان از این که مذاکرات برگزار بشود یا نشود، ضرر چندانی نمی‌کنند. ضرر اصلی آنها وقتی است که فیلم های منتشر می شود که ادعاهای آنها را تایید نمی کند، مثلا در حالی که گروهی بخصوص در روز اول حادثه به شدت اصرار داشتند که انفجار بندر شهید رجایی حاصل « شلیک یک پرتابه» بوده است آخرین فیلم ها از محل انفجار اثری از پرتابه ای که به سمت محل انفجار در حرکت باشد نشان نمی دهد. اینجا اگر بپرسید خوب، در این فیلم های لحظه آخر چرا آن پرتابه دیده نمی‌شود می‌گویند: « حالا الزامی نیست که زده باشند، می توانند از داخل بندر آنجا را منفجر کرده باشند»، اگر بپرسید پس چرا گفتید پرتابه است، می گویند پرتابه نشد، عامل نفوذی، مهم این است که آن جا خود به خود منجر نشده است، چون انفجار در پی مذاکره و مذاکره در پی افنجار است، حتما یک رابطه علت و معلولی بین این دو برقرار است! چنین فهمی از رابطه علت و معلولی البته کمیاب نیست، مشکل این است که با این استدلال باید پذیرفت که چون رعد پس از برق می آید پس رعد علت برق است!
دود نارنجی و منافع و عوارضش
هنوز به طور رسمی اعلام نشده که آنچه در بندر شهید رجایی منفجر شده دقیقا چه ماده شیمیایی بوده است. گمانه زنی‌های اولیه اما ادعا می‌کند که ماده منفجر شده احتمالا « امونیوم نیترات» بوده است. دود حاصل از این انفجار را با دود حاصل از انفجار بندر بیروت مقایسه کرده و این احتمال را مطرح کرده اند. نویسنده این گزارش صلاحیت تایید تا تکذیب این ادعا که ماده منفجر شده آمونیوم نیترات بوده است را ندارد، با این وجود بررسی این مساله که انفجارهای مشابه آنچه در بندر شهید رجایی رخ داده معمولا چگونه رخ می‌دهد می‌تواند به فرونشاندن بخشی از این غبارهای مسموم در هوایی که تنفس می‌کنیم کمک کند.
حد اقل شش انفجار آمونیوم نیترات در حدود صد سال گذشته در جهان ثبت شده است. انفجار فاورشام، در سال 1916 در انگلستان یکی از اولین نمونه هاست، در ۲ آوریل ۱۹۱۶، کارخانه Explosives Loading Company در فاورشام، کنت دچار آتش‌سوزی شد. جرقه‌های ناشی از دیگ بخار باعث آتش گرفتن کیسه‌های TNT و آمونیوم نیترات شد. تلاش کارگران برای مهار آتش بی‌نتیجه بود و در نهایت انفجار بزرگی رخ داد که ۱۰۸ نفر را به کام مرگ کشاند. شدت انفجار به حدی بود که گودالی به قطر ۴۰ متر ایجاد شد و ساختمان‌های اطراف را ویران کرد.
تنها پنج سال بعد، انفجار اروپاو در ۱۹۲۱در آلمان رخ داد، در ۲۱ سپتامبر ۱۹۲۱، کارخانه BASF در اوپاو آلمان دچار انفجار شد. کارگران قصد داشتند برای شل کردن مخلوط سخت شده آمونیوم نیترات و سولفات آمونیوم از دینامیت استفاده کنند اما این کار باعث انفجار ۴۵۰۰ تن کود شیمیایی شد. این حادثه ۵۰۰ تا ۶۰۰ کشته و ۲۰۰۰ زخمی به جای گذاشت. شدت انفجار به حدی بود که موج آن تا ۲۷۵ کیلومتری شنیده شد و گودالی به ابعاد 125 متر با عمق 90 متر ایجاد کرد.
در۱۹۴۷ انفجار بندر تگزاس در ایالات متحده رخ داد، در ۱۶ آوریل ۱۹۴۷، کشتی SS Grandcamp که حامل ۲۳۰۰ تن آمونیوم نیترات بود، در بندر تگزاس دچار آتش‌سوزی شد. تلاش‌ها برای خاموش کردن آتش ناموفق بود و در نهایت انفجار رخ داد. این حادثه باعث سونامی ۴.۵ متری شد و ۵۸۱ نفر کشته و ۵۰۰۰ نفر زخمی شدند. شدت انفجار به حدی بود که موج آن تا بیش از دویست کیلومتر آن طرف‌تر هم احساس شد و ساختمان‌های اطراف را ویران کرد.
انفجار ریونگچون، کره شمالی در۲۰۰۴، یک نمونه دیگر از انفجارهای آمونیوم نیترات است. در ۲۲ آوریل ۲۰۰۴، دو قطار حامل آمونیوم نیترات و سوخت در ایستگاه ریونگچون با یکدیگر برخورد کردند. این حادثه باعث انفجار بزرگی شد که تمام منطقه در شعاع ۵۰۰ متری را نابود کرد.۱۵۴ نفر کشته و ۱۳۰۰ نفر زخمی شدند. ۱۸۵۰ خانه تخریب شد و ۸۰۰۰ نفر بی‌خانمان شدند.
در ۱۲ آگوست ۲۰۱۵، یک سری انفجارها در انبار مواد شیمیایی بندر تیانجین رخ داد. انفجار دوم که ۸۰۰ تن آمونیوم نیترات را به هوا فرستاد، ۱۷۳ کشته و ۷۹۸ زخمی برجای گذاشت. آتش‌سوزی ناشی از انفجار تا چند روز ادامه داشت.
و در نهایت، انفجار بندر بیروت، در ۴ آگوست ۲۰۲۰ رخ داد، که در آن ۲۷۵۰ تن آمونیوم نیترات که به‌طور غیرایمن در انبار بندر بیروت نگهداری می‌شد، منفجر شد. یکی از بزرگ‌ترین انفجارهای غیرهسته‌ای تاریخ که بیش از ۲۰۰ نفر کشته، ۶۰۰۰ نفر زخمی و ۳۰۰۰۰۰ نفر بی‌خانمان به جا گذاشت. خسارت‌های ناشی از انفجار حدود ۱۰ میلیارد دلار برآورد شد.
در هیچ کدام از این انفجارها، هرچند همه دوست داشتند توطئه هایی در آنها کشف کنند، چیزی بیش از سهل انگاری و ناتوانی مدیریتی در کار نبود. در نمونه انفجار بندر بیروت، از شش سال پیش روشن بود که انبار کردن غیراصولی آمونیوم نیترات در بندر می تواند به فاجعه ختم شود. مقامات بندر بارها به مقامات سیاسی هشدار داده بودند که محموله آمونیوم نیترات باید از بندر بیرون برود اما کسی به هشدارهای آنها توجه نکرده بود. وقتی انفجار رخ داد، عده ای تلاش کردند ارتش یا حزب الله را متهم کنند که قصد داشتند بالاخره یک روزی از این موارد انبار شده در بندر برای مصارف نظامی استفاده کنند. آنها توضیح ندادند که اگر واقعا چنین بود مگر شش سال زمان کمی بود که به این گروه‌ها یا هر گروه دیگری اجازه مصادره و استفاده از آمونیوم نتیرات انبار شده در بندر را بدهد و اگر واقعا کاربرد نظامی از این مواد در نظر بود، چرا برای چنین کاربردی استفاده نشد؟
تئوری پردازان توطئه با این حرف ها قانع نخواهند شد. آنها خواهند گفت که اولا همان طور که دولت هنوز رسما علام نکرده معمول نیست آن ماده شیمیایی منجر شده در بندر رجایی واقعا آمونیوم نیترات بوده است، و در ثانی این که در جاهای دیگر انفجار آمونیوم نیترات حاصل بی احتیاطی بوده دلیلی بر این که در بندر رجایی هم هر چه اتفاق افتاده حاصل بی احتیاطی و نادانی بوده باشد نیست. با استنکاف دولت از شفافیت رسانه ای و اجبار رسانه ها به حذف برخی اخبار افشاگرانه در مورد آنچه که در بندر شهید رجایی رخ داده است، نمی توان جلوی رشد سرطانی تئوری های توطئه را گرفت.
کمیته تحقیق و اطلاع رسانی داریم، اما صبور است، بسیار صبور!
دولت در ساعات اولیه بعد از انفجار بندر شهید رجایی اعلام کرد که « کمیته ای برای بررسی حادثه تشکیل شده است» این کمیته که اعضای آن مشخص نشده‌اند از روز شنبه ششم اردیبهشت که انفجار رخ داده تا روز سه‌شنبه، پانزدهم اردیبهشت تنها دو اطلاعیه صادر کرده است. اولین اطلاعیه کمیته روز هشتم اردیبهشت منتشر شده که در آن آمده است: « کمیته بررسی علل حادثه آتش‌سوزی در بندر شهید رجایی پس از برگزاری چندین جلسه با حضور کارشناسان و متخصصان، نتایج اولیه را به شرح زیر اعلام می‌کند:
۱.قصور در رعایت اصول ایمنی و پدافند غیرعامل محرز شده است.
۲. خلاف‌اظهاری در برخی موارد وجود داشته و دستگاه‌های امنیتی و قضایی با جدیت در پی شناسایی خاطیان هستند.
۳. علت‌یابی قطعی این حادثه مستلزم بررسی کامل و همه‌جانبه ابعاد مختلف آن است که به دلیل الزامات کارشناسی، نیازمند طی شدن فرایندهای فنی و آزمایشگاهی است؛ اگرچه بدون فوت وقت مراحل اجرایی آن دنبال خواهد شد و در اسرع وقت به اطلاع عموم مردم خواهد رسید.»
اسرع وقت مورد نظر کمیته کمی با اسرع وقت مورد نظر رسانه ها و کارشناسان متفاوت بود، اطلاعه دوم کمیته در روز چهاردهم اردیبهشت منتشر شده و خبر داد که :
۱- با توجه به احراز قصور برخی مسئولان ذی‌ربط طبق طبقه‌بندی اولیه اعلام‌شده در اطلاعیه شماره یک، فرآیند احضار، تحقیق و بازداشت تعدادی از متهمان در دستور کار قرار گرفته و در این چارچوب، یک مدیر دولتی و یک مدیر از بخش خصوصی با قرار قانونی مناسب بازداشت شده‌اند.
۲- در ارتباط با موضوع اظهار خلاف واقع نیز متهمان شناسایی شده و فرآیند احضار و انجام تحقیقات مقدماتی در حال اجراست.
۳- همانگونه که در اطلاعیه نخست نیز تصریح شد، علت‌یابی قطعی و نهایی حادثه نیازمند بررسی‌های کارشناسی تکمیلی و انجام اقدامات فنی و آزمایشگاهی دقیق است.
۴- کمیته بررسی حادثه با حفظ رویکرد بی‌طرفانه، همه‌جانبه و شفاف، کماکان با قاطعیت و جدیت کامل در حال بررسی ابعاد مختلف حادثه بوده و روند رسیدگی و شفاف‌سازی با هیچ‌گونه اغماض یا تعلل مواجه نخواهد شد.»
این اطلاعیه در حالی صادر شده که از ساعت ها قبل از آن اخباری در مورد بازداشت مدیران بندر شهید رجایی و مدیران شرکت سینا که انفجار در محدوده آن رخ داده است منتشر شده بود. کمیته ای که هیچ چیز در مورد عملکرد آن شفاف نیست، و حتی اولین مرجع اعلام خبر در مورد تحولات مساله بندر رجایی هم نیست یک بار دیگر در اطلاعیه اش تاکید کرده بود که « مردم صبر کنند تا ما خبر بدهیم».
آنهم در حالی که پاسخ به سوالاتی در مورد میزان خسارت، تعداد جان باختگان و زخمی‌ها و اسامی آنها، شفاف‌سازی در مورد احتمال آلودگی محیطی، هزینه‌های عملیات آتش‌نشانی و جست‌و‌جوی آسیب‌دیدگان، خسارت خودروهایی که در بندر آسیب دیده‌اند، اعلام برنامه زمان بندی بازگشت به کار بندر، تعیین تکلیف بارهای باقی مانده در بندر، شفاف سازی در مورد خسارت هر روز خارج از عملیات بودن بندر، و سوالات دیگری در مورد قربانیان و بازماندگان حادثه، ساختمان‌ها و اسناد و مدارک از دست رفته و تاخیر‌های اجتناب ناپذیر حاصل از این شرایط همچنان بدون متولی باقی ماند.
معمای گم شده ها
باقی مقامات البته منتظر خبر دادن کمیته و اطلاعیه های ده روز یک بار آن نماندند. انتشار اخبار قضایی را مقامات محلی قضایی به عهده گرفتند، رییس کل دادگستری هرمزگان بسیار فعال بود، او کسی بود که روز دوشنبه چهاردهم اردیبهشت اعلام کرد که اخبار اعلام شده در مورد کشته شدن هفتاد نفر در حادثه بندر رجایی دقیق نیست و کل اجساد پیدا شده در بندر پنجاه و هفت نفر است که از میان آنها چهل و هفت پیکر شناسایی شده و یازده پیکر هنوز شناسایی نشده است. بعد از روزها سرگردانی خانواده هایی که از عزیزانشان خبری ندارند رفت و آمد بین دادگستری، پزشکی قانونی و بیمارستان ها و جاهای دیگر ختم به این شد که مقامات قضایی این بار از کسانی که عزیزانشان هنوز پیدا نشده‌اند خواستند به « آگاهی بندرعباس» بروند و اطلاعات گمشده‌هایشان را ثبت کنند تا شاید از این مسیر آرامشی پیدا کنند.
این که یازده خانواده هنوز عزیزانشان را پیدا نکرده‌اند، و صدای گریه هایشان در حالی که فریاد می زنند جست و جو را تمام نکنید در شبکه های اجتماعی و گزارش های اجتماعی برخی رسانه ها شنیده می شود، دلیلی بر این نیست که عده ای به اصرار تاکید نکنند که تعداد مفقویدن بیشتر از اینهاست. عده ای می گویند در بندر کارگران خارجی و بخصوص اهل سریلانکا مشغول کار بوده اند و خبری از آنها در دست نیست، برخی می گویند عده ای از کارگران بندر بلوچ ها و اتباع بدون شناسنامه و بدون مدارک هویتی بوده اند و کسی به دنبال آنها نمی گردد. برخی با استناد به شدت انفجار و عکس های موجود از صحنه می گویند از کجا معمول بقایای پیدا شده تنها بقایای باقی مانده باشد؟ آنها که چیزی ازشان باقی نمانده است چی؟ آنها که اثری ازشان در فیلم ها دیده نمی شود چی؟ این نگرانی ها با در نظر گرفتن گزارشی که قدرت الله محمدی فرمانده عملیات آتش نشانی بندر رجایی می دهد تقویت می شود. آقای محمدی گفته است که دما در برخی نقاط آتش سوزی به 1400 درجه سانتی گراد رسیده و از آنجا که آتش برای چندین ساعت در حال سوختن بوده بعید نیست که از قربانیانی که به قلب آتش نزدیک بوده اند چیزی بیش از ایمپلنتهایی که احتمالا در بدنشان بوده باقی نمانده باشد. به هر حال کمیته بررسی حادثه بندر، دادگستری و ستاد مدیریت بحران و بیمارستان ها و هلال احمر و دیگران پاسخی برای این سوال که چگونه باید مردم را مطمئن کرد که اجساد تمام قربانیان جمع آوری شده است ندارند. این مساله که از روز اول حادثه در بندر یک دفتر مشخص برای ثبت اسامی گم شدگان، بررسی فرم های استخدامی و ساعت کار کارگران و فهرست کردن تمام کسانی که می توانستند در آن ساعت ها در محل انفجار حاضر باشند، جلوی روی رسانه ها و خانواده های نگران باز نشده است باعث می شود مساله کشته شدگان و گم شدگان در حادثه بندر شهید رجایی به باقی زمینه های موجود برای گمانه زنی اضافه شود.
و اما خسارت مالی
در کنار خسارت های جانی که عده ای اصرار دارند عدد آن هرگز روشن نخواهد شد، مساله خسارت های مالی هم در گمانه زنی ها پررنگ بوده است. در همان ساعت های اولیه بعد از انفجار برخی گفتند و نوشتند که ماه ها طول می کشد تا بندر شهید رجایی دوباره به کار برگردد. چند نفری حتی پا را از این هم فراتر گذاشته و نوشتند که واردات و صادرات غیر نفتی ایران در نتیجه این انفجار متوقف خواهد شد. این ادعاها اغلب با داستان سرایی هایی در مورد این که عاملان اصلی این افجار چگونه آسیب جبران ناپذیر و تهدید کننده یا حتی فلج کننده ای به ایران وارد کرده اند تقویت می شد. همان رویه ای که قبلا در مورد انفجار در بندر بیروت و هزاران صفحه گمانه زنی در مورد این که چگونه دشمنان لبنان از طریق این انفجار کشور را فلج کرده اند هم تکرار شده بود. بندر بیروت که در انفجار آن دویست نفر کشته و شش هزار نفر زخمی شدند، در نهایت ظرف کمتر از ده روز بعد از حادثه به مدار برگشت و توانایی عملیاتی خود را به مرور ترمیم کرد. در مورد بندر شهید رجایی اعلام شد که حتی در روزهای نزدیک پس از انفجار هم فعالیت تمام بخش‌های بندر متوقف نشده است؛ هر چند با پایان عملیات جست و جو در روز شنبه یعنی یک هفته بعد از وقوع انفجار، رسانه ها اعلام کردند که عملیات کانتینری، ترمینال های فله و سوخت از سر گرفته شده و بیست و شش کشتی در بندر پهلو گرفته‌اند این گفته‌ها برای قانع کردن کسانی که اصرار دارند بندر شهید رجایی به کلی از مدار خارج شده کفایت نمی‌کند.
همزمان فیلمی از حضور فرزانه صادق وزیر راه دست به دست می چرخید که در آن یک جرثقیل کانتینتری که به نظر خالی می آمد را بدون دلیل بلند می کرد و دوباره به زمین می گذارد. این فیلم در دست کسانی که مایل نبودند باور کنند فعالیت بندر از سر گرفته شده است به عنوان سند دروغ گویی دولت و رسانه های رسمی دست به دست شد. مدعیان البته در مواجهه با این مساله که دو هزار هکتار بندر شهید رجایی نمی تواند با انفجاری در یک محوطه انبارداری از مدار خارج شود تنها روی گرداندند.
بود آیا که در میکده ها بگشایند؟
همان طور که هر ساعت خراب روزی دو بار زمان را درست نشان می‌دهد، تئوری توطئه پردازان هم هر از چندی ادعایی را مطرح می‌کنند که به واقعیت نزدیک می‌شود. روشن شدن حقیقت مساله سقوط هواپیمای اوکراینی زمینه‌ای را فراهم کرده است تا تئوری پردازان توطئه همواره از موضع بر حق خودشان در مورد حوادث سخنرانی کنند و هیچ مقداری از روشنگری هم هرگز نمی‌تواند آنها را به سکوت وادار کند.
اگر قانع کردن این تئوری پردازان نمی‌تواند در دستور کار باشد، اقلا کم کردن رونق منبر آنها باید در الویت قرار بگیرد و این مساله از راهی به غیر از افزایش شفافیت بررسی حوادثی مانند حادثه بندر شهید رجایی ممکن نیست. فهرست سوالاتی که در مورد ماجرای بندر شهید رجایی وجود دارد بسیار مفصل است و تا زمانی که طرح این سوالات و پاسخ‌های آنها در فضای بدون ترس و قابل راستی آزمایی محقق نشود، مساله بندر شهید رجایی در افکار عمومی حل و فصل نخواهد شد.
