نوروز میراث جاودان فرهنگ ایرانی در اورآسیا از بالکان تا روسیه

در حالی به سال ۱۴۰۴ وارد می شویم که عطر و شمیم بهاری با بهار قرآن و ماه رمضان تلفیق شده و فضای نو شدن توامان با شب‌های قدر طراوت خاصی را به نوروز ۱۴۰۴ بخشیده است، ضمن آرزوی بهترین ها برای همه ابنای بشر بویژه مسلمانان و هموطنان عزیز به شمایی از نماد تمدنی ایرانی به عنوان نورافکن قدرت نرم البته شاید در وضعیتی نه چندان پویا یعنی نوروز باستانی اشاره می‌کنم

بنی آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش ز یک گوهرند چوعضوی بدرد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار

بیش از سه هزاره از تعاملات تاریخی و سنتی مردم ایران با ملت های بالکان و دیگر ملل پیرامونی می گذرد. دکتر باستانی پاریزی در خصوص تاریخ مستند و ثبت شده تعامل مستقیم اقوام ساکن در سرزمین های بالکان و مردم ایران به دو حادثه مهم اشاره کرده و می نویسد سلاطین ایرانی همیشه آب ۴ رودخانه را در کاسه مخصوص در کاخ های خود داشته و روز نوروز آن را بر خوان می نهادند و گویا آن رودها یکی جیهون و یکی سند، یکی فرات و یکی دانوب بوده است.

از دیرباز از سوی ملت های بالکان همانند دیگر ملل اروپایی علاقه مندی برای آشنایی با معارف و آثار علمی و ادبی ایران زمین به ویژه در بخش تاریخ ادبیات و شعر وجود داشته است. دکتر ویورل باژاکو شرق‌شناس برجسته و فارسی دان رومانیایی دو دلیل عمده را برای این موضوع بر می شمارد : نخست ارزش معنوی آثار ایرانی و دوم حس کنجکاوی مردم بالکان در شناخت محیط و مردم جدید.

در دوران معاصر اولین آثار ادبی ایران در اواسط قرن نوزدهم از طریق روزنامه ها و به واسطه زبان های یونانی و فرانسه به افکار عمومی کشورهای بالکان ارائه شد و به مرور مقالاتی در مورد ویژگی های جغرافیایی و فرهنگی ایران در رسانه های نوشتاری بالکان منتشر شد که بخشی از این آثار و مقالات در کتاب خانه های بزرگ شهرهای بخارست، بلگراد، کلوژ، تیرانا، صوفیا، آتن و... نگهداری می شود.

در اوایل قرن بیستم ترجمه و انتشار گلستان و بوستان سعدی نهضت جدیدی را در ترویج ادب و شعر ایرانی در منطقه بالکان بنا نهاد. گلستان توسط گورگه پوپسکو در رومانی ترجمه شد، در آلبانی وجیه بخارایی ترجمه نفیس و گران قدری از منتخب بوستان و گلستان ارائه کرد. اساسا در خصوص تعاملات فرهنگی و ادبی ایران و مردم بالکان چند ویژگی خاص وجود دارد که به اختصار به آن ها اشاره می کنم:

۱. نوروز یکی از مناسبت های مهم بویژه در کشورهای آلبانی، مقدونیه شمالی، کوزوو و دیگر جمهوری های یوگسلاوی سابق است که مسلمانان بکتاشی این روز تاریخی و تمدنی را به مناسبت میلاد حضرت علی (ع) گرامی می دارند.

۲- در مرحله اول راهیابی آثار ایرانی به کشورهای بالکان گلستان سعدی و شرح زندگی ائمه الهی نقش برجسته ای داشته و کتبی با موضوعات یاد شده ترجمه و با شمارگان زیاد ارائه شده اند. پس از گلستان رباعیات خیام، دیوان حافظ، مثنوی معنوی و شاهنامه فردوسی که بیش تر از فرانسه و انگلیسی ترجمه و منتشر شده است بیشترین مشتاق و خواننده را در کشور های بالکان داشته است. در همه کشورهای بالکان رباعیات خیام در ده ها ترجمه مختلف به افکار عمومی ارائه شده است و عشق و علاقه به رباعیات خیام آنقدر در نزد مردم بالکان زیاد است که آن را از کتب ضروری کتابخانه شخصی خود می دانند.

۳. پس از شعر ایرانی گرایش مردم بالکان بیش از پیش به داستان های فارسی معطوف بوده است و امروز کمتر دنیا دیده در بالکان وجود دارد که به هنگام صحبت از ایران به فکر داستان های فارسی و رویاهای کودکانه ی خود نیفتد. در تایید موضوع به یک نمونه اشاره می کنیم که مجموعه ۳۵ افسانه ایرانی تحت عنوان "سلطان و وزیر" به ترجمه دکتر ویورل باژاکو به شمارگان هفتاد هزار در بهار ۱۹۷۱ در رومانی منتشر شد.

۴. در آثار و کتب تاریخی، جغرافیایی و فلسفی بالکان نیز همواره توجه زیادی به ایران و پارس معطوف بوده و در بخش فلسفه برخی اندیشمندان بالکان از جمله سامی فراشری از آثار شخصیت های برجسته ای چون ابن سینا بهره گرفته اند . همچنین ضرب المثل ها و جملات قصار ایرانی نیز همواره مورد توجه مردم ادب دوست بالکان بوده و در اواسط قرن بیستم ترجمه کلمات قصار ایرانی از زبان ایتالیایی در چند کشور بالکان چاپ و منتشر شد.

۵. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز روح جدیدی در نهضت راهیابی و ترویج فرهنگ و ادب فارسی در بالکان دمیده شده و در سال های اخیر نمونه هایی از آثار دینی، ادبی و سیاسی ایران در پرتو تعاملات ایران با کشورهای بالکان ترجمه و منتشر شده اند که بخش عمده آن بر آثار امام خمینی (ره) و شهید مطهری، سهراب سپهری، طاهره صفار زاده و مهدی آذریزدی و ... متمرکز بوده است. البته در این بخش تلاش هایی نیز بر تجدید و احیای آثار قدیمی نیز صورت پذیرفته که آثار شعرای قدیمی ایران چون سعدی و خیام در مرکز این تلاش ها قرار داشته اند.

با توجه به اینکه موضوع بحث بیشتر به بالکان اختصاص دارد اشاره مختصری نیز به تعاملات فرهنگی و ادبی ایران و آلبانی می کنم. فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی از قرن ها پیش با تلاش های بزرگان فرهنگ و ادب و قهرمانان اسطوره ای و ملی آلبانیایی همچون «نعیم فراشری » و برادرانش، «وجیه بخارایی» مترجم توانای شاهنامه فردوسی، «طاهر دیزداری» محقق و مؤلف بزرگ آلبانی و خالق فرهنگنامه لغات شرقی در زبان آلبانیایی «فان نولی»، شعبان سینانی، حافظ علی کورچای و ... در این خطه از دنیای اسلام و در قلب قاره سبز جاری شده است. آشنایی مردم با شعرای بزرگ ایرانی همچون شیخ مصلح الدین سعدی، حکیم ابوالقاسم فردوسی، خیام و ... ، ترجمه بخشی از دیوان این شعرای بزرگ، مشترکات بیشمار در فرهنگ سنتی، حضور گسترده پیروان مذهب بکتاشی و پیروان بی شمار اهل البیت (ع) و شاخه های متعدد فرق علوی و تکایای مختلف آنها، گواه بزرگی از نهادینه بودن فرهنگ و زبان فارسی در این سرزمین است.

گرامیداشت نوروز در جغرافیای شوروی سابق نیز از اهمیت خاصی برخوردار است به همین مناسبت در مناطق مختلف روسیه از جمله تاتارستان برنامه های مختلفی برگزار می شود بدین مناسبت گروه موسیقی بومی تاتارستان با دستگاه های سنتی در میدان کولسو با نواختن آهنگ نوروزی این مناسبت را همراه مردم جشن گرفته و همچنین صرف غذاهای سنتی به عنوان آئین نوروز از جمله این مراسم خیابانی است که مردم از آن استقبال کردند.

جمهوری تاتارستان از جمله مناطق مختلف روسیه در حوزه تمدنی نوروز به شمار می رود و آئین های ویژه نوروزی به صورت مردمی و خودجوش در آن برپا می شود. مردم تاتارستان که در طول قرن ها همواره از شرکای تجاری ایرانیان بوده اند و بواسطه مراودات دائمی با ایرانیان و ترک ها، تبادلات وسیع فرهنگی نیز با این اقوام داشته اند، از جمله قومیت های روسیه هستند که آئین نوروز یا به زبان محلی«ناوریز» را برپا می دارند. نوروز بین تاتارها جشن سال نو بر مبنای تقویم خورشیدی یا شادمانی برای آغاز فصل بهار است. نماد این جشن سبز شدن جوانه گندم است به این منظور ۱۵ روز پیش از نوروز دانه های گندم کاشته می شود و زمانی که این جوانه سبز سر از خاک در بیاورد، نشانه آغاز سال نو خورشیدی یا جشن بهار است و سپس از همین جوانه های گندم غذای مخصوص نوروزانه که «سومالیاک» نام دارد، روز عید پخته می شود.

بسیاری از سنت های این جشن بین تاتارها با عدد هفت مرتبط است. سفره عید هفت عنصر دارد، غذاهای روی میز هفت خوردنی است و همچنین از جمله سنت های مرتبط در این جمهوری برگزاری جشن و پایکوبی، گردش عمومی، خواندن آوازهای محلی و پریدن از روی آتش است. به هر حال روز به عنوان یکی از کهن ترین میراث تاریخ و تمدن ایرانیان که دامنه آن از پهنه ایران قدیم نیز فراتر تا در فرهنگ های ترک؛ چینی، هند، پاکستان، آسای مرکزی؛ قفقاز جنوبی و غیره رخ نمایی کرده و یکی از دوستانه ترین یادگارها به شمار می رود و اکنون نیز حلقه وصل ملت ها و کشورهای مختلفی در جهان شده است. هفت سین، نو شدن طبیعت، پاکی، دیدارها و پایان دادن به کینه ها بخشی از پیام های پرمعنای نوروز است که باید همیشه و همه جا گسترش یابد، زیرا فرهنگی جهانی بر مبنای همدلی انسان ها است که به عنوان بخش مهمی از قدرت نرم و دیپلماسی عمومی ظرفیت بهره برداری بسیار بیشتری برای تقویت تعاملات کشورمان با دول مختلف بویژه در پرتو اولویت برتر سیاست همسایگی دارد.

بگذاریم و بگذریم . از هرچه بگذریم سخن دوست خوش تر است مطلب را با شعری از شیخ اجل سعدی شیرازی آغاز و برای ختم کلام اجازه دهید تا با بیان شعری از شاعر شهیر و برجسته آلبانی نعیم فراشری که به حق گنجینه غنی و جواهر بی بدیل تعاملات دو ملت ایران و آلبانی است به نمونه ای از تاثیر فرهنگ ایرانی در بالکان اشاره و سخن را به حق رسانده باشیم.

شب لطیف و ماه تابان دلبر است باد مشکین، زمین پر زیور است

مرغ هوشم می پرد اندر سما در فضای نورپاش جان فضا

گه شود همراه و یار اختران گه رود تا آشیان کهکشان

هرچه بیند دل کش و پرتو نماست لمعه ی برق تجلی خداست

پرتوی بی ابتدا و انتها قدرت و تصویر و معنای خدا

این شعر در اواخر قرن ۱۹ هم توسط شاعر به زبان فارسی سروده شده و از مجمو عه دیوان تخیلات است.

منبع: ایرنا