چهره‌ای تازه از «امام محمد غزالی»

کمتر کسی را در تاریخ تمدن ایرانی و اسلامی می‌توان یافت که در حد و اندازه امام محمد غزالی به فلسفه و تفکر عقلانی تاخته باشد. او را خصم فلسفه، عامل انحطاط و دشمن قسم خورده فکر فلسفی در جهان اسلام دانسته اند. از او رساله های متعدد و متنوعی در دست است که مشهورترین آنها همان رساله ای است که بزرگترین تصویر از او را در تاریخ ساخته است؛ «تهافت الفلاسفه». آوازه غزالی عمدتاً به همین تصویر فلسفه ستیز آن بر می‌گردد تصویری که سده ها پاییده و کماکان نیز تصویر غالب او را ساخته است.

کتاب «غزالی فیلسوف» که با زیرعنوان «نظریه معرفت الهامی و بنیاد سینوی آن در اندیشه اسلامی» منتشر شده است در ادامه جریان نوظهوری در غزالی‌پژوهی نوشته شده که دقیقاً علیه این تصویر کمابیش نهادینه و به نفع تصویر دیگری استدلال می‌کند: غزالیِ فیلسوف. الکساندر تریگر در این اثر، غزالی را در کسوت متفکری در ادامه سنت فلسفی ابن سینا معرفی می‌کند که آثارش مشحون از تعالیم فلسفی است. نویسنده به صورت مشخص باور دارد غزالی نه‌تنها خصم فلسفه نیست، بلکه از بزرگترین و خلاق‌ترین مروجان فلسفه در قرون میانی اسلامی است. غزالی در نظر نویسنده این اثر متفکری است که رندانه در قالبی عرفانی کار فلسفی کرده و میراث او تحولی عمیق در تمامی نواحی اندیشه اسلامی پدید آورده است.

الکساندر تریگر استادیار مطالعات دینی در دانشگاه دالهاوزی شهر هالیفاکس کاناداست. تحقیقات او متمرکز بر الهیات اسلامی، فلسفه عربی و مسیحیت سریانی و عربی با تأکید بر انتقال اندیشه‌های الهیاتی و عرفانی از اواخر دوران باستان به صدر اسلام است.

وی در پیشگفتاری بر این کتاب که با ترجمه سمانه فیضی و احمد ایزدی منتشر شده است، می‌نویسد:

اگر یک چیز وجود داشته باشد که غزالی در آن به شدت با فلاسفه مخالف باشد آن یک چیز می‌تواند این باشد: فلاسفه معتقدند هر حقیقتی را می‌توان با برهان فلسفی کشف کرد حال آن که از نظر او برهان فلسفی اگرچه بعضی از علوم حقیقی را می‌آموزد تنها تا نقطه‌ای معین ما را پیش می‌برد. اسرار عمیق‌تری وجود دارند که برهان فلسفی مطلقاً نمی‌تواند به آنها دست یابد بنابراین برای نیل به این اسرار طریق معرفتی برتر -الهام - ضرورت دارد.

با این پیچیدگی اندیشه غزالی چه کنیم؟ به اعتقاد من بهترین راه این است که آثار او را هرچه بیشتر و تا جایی که ممکن است با دقت به زبان‌های اصلی عربی و فارسی بخوانیم و آنها را با یکدیگر مقایسه کنیم. اغلب در آثار مختلف او قطعاتی هست که با هم رابطه‌ای تنگاتنگ دارند. هیچ یک از این قطعات کامل نیستند؛ یعنی هیچ کدام به طور کامل جهان بینی او را آشکار نمی‌کنند.

کتاب «غزالی فیلسوف» جدا از مقدمه‌ای مفصل و نتیجه‌گیری در پنج فصل «قلب، عقل، علم»، «علم مکاشفه»، «ذوق و مشاهده»، «الهام و وحی»، «غزالی و سنت فلسفی» به رشته تحریر درآمده است.

در آغاز نتیجه‌گیری این کتاب می‌خوانیم:

غزالی در المنقذ من الضلال، «زندگینامه خودنوشت دفاعیه‌ای» مشهورش از مجموعه تمثیل‌های اثرگذاری استفاده می‌کند تا نگرش خود را به سنت فلسفی یونانی-عربی به‌ویژه فلسفه فارابی و ابن سینا، مشخص کند. در یکی از این تمثیل‌ها شاید گویاترین آنها فلسفه به مار تشبیه می‌شود و متأله خبره، خود غزالی به منزله مارگیری ماهر معرفی می‌شود. وظیفه متأله خنثی کردن زهر مار و تقطیر پادزهر (تریاق) مورد نیاز برای درمان بیماری روحی جامعه مسلمان است. با وجود این واقعیت که پادزهری که متأله تهیه کرده از مار فلسفه گرفته می‌شود (...) مسلمانان ساده نباید از آن احساس انزجار کنند بلکه باید با سپاسگزاری درمان را بپذیرند زیرا برای شفای بیماری آنان ضروری است.

با وجود انتقاد غزالی از بیست تعلیم فلسفی در رساله ضد فلسفی اش تهافت الفلاسفه، او در دیگر آثارش که با میزان العمل و احیاء علوم الدین آغاز می‌شوند، دقیقاً عزم درمان بیماری روحی با پادزهر فلسفی را دارد. اگرچه او ظاهراً منتقد برخی تعالیم فلسفی است در کل قدردان فلسفه است و هر چند تقریباً همواره مخفیانه برای درمان جامعه مسلمان از بیماری روحی اش و احیا و تجدید قوای اسلام در روزگار خویش پیوسته به فلسفه متوسل می‌شود.

کتاب «غزالی فیلسوف» را انتشارات ققنوس در ۳۳۶ صفحه به تازگی روانه بازار کتاب کرده است.

منبع: ایرنا