تغییر سبک زندگی و مشکلات اقتصادی قدرتمندتر از طرح‌های تشویقی
جمعیت ایران بر اساس ادعای مقام‌های رسمی به‌سرعت در حال پیر شدن است و بر همین اساس مسئولان در ایران راهکارهای مختلفی برای تشویق مردم به ازدواحج و فرزندآوری ارائه کرده‌اند اما آمارها نشان می‌دهند این راهکارها چندان موفق نبوده‌اند.
برای تشویق مردم به فرزندآوری طرح جوانی جمعیت تصویب شده که سیاست‌های تشویقی برای افزایش جمعیت درنظر گرفته شده است. این سیاست‌ها شامل تسهیلاتی برای مادران و مادران شاغل، اعطای وام ۲۰۰ میلیون تومانی به زوج‌های جوان با ضمانت‌های آسان، افزایش ۷.۵ برابری حق عائله‌مندی و راهکارهایی از این دست می‌شود.
با این حال به نظر می‌رسد موضوعات دیگری در جامعه مانع اصلی فرزندآوری‌اند که مهم‌ترین آنها دغدغه‌های اقتصادی و ناامیدی از آینده و همچنین تغییر سبک زندگی جوانان است.
ناامنی شغلی اصلی‌ترین مانع فرزندآوری از نظر مردان ایرانی
سپهر کرمی، پژوهشگر حوزه جمعیت و خانواده، در گفت‌وگو با یکی از خبرگزاری‌ها گفته نرخ باروری در ایران از حدود ۶.۵ فرزند به ازای هر زن در دهه ۱۳۶۰ به کمتر از ۱.۶ فرزند در سال‌های اخیر رسیده است.
کرمی درباره سیاست‌های تشویقی دولت هم گفته این سیاست‌ها اغلب بر زنان متمرکز است و نقش مردان که به صورت سنتی تأمین‌کنندگان اصلی امنیت اقتصادی خانواده‌اند نادیده گرفته شده است.
به گفته او پژوهش‌ها نشان می‌دهند در ایران، حدود ۶۷ درصد از زنان شاغل، استرس ناشی از تعارض نقش‌های خانوادگی و شغلی را تجربه می‌کنند، این در حالی است که نظریه اقتصاد خانواده تأکید می‌کند که تصمیم به فرزندآوری یک انتخاب مشترک است که به توازن منابع اقتصادی و زمانی زوجین وابسته است و اگر مردان در این فرآیند مشارکت نکنند، زنان به‌طور ناخواسته تحت فشار هزینه‌های روانی و فیزیکی فرزندآوری قرار می‌گیرند.
این پژوهشگر حوزه جمعیت و خانواده می‌گوید: مطالعات نشان می‌دهد ۷۲ درصد از مردان ایرانی، ناامنی شغلی را اصلی‌ترین مانع برای افزایش فرزندآوری می‌دانند.
کرمی با اشاره به اینکه نرخ بیکاری مردان به ویژه در گروه سنی ۲۰ تا ۳۵ سال به حدود ۱۵ درصد رسیده معتقد است میل به فرزندآوری در میان زوج‌های ایرانی به طور متوسط ۳ فرزند است اما نرخ واقعی باروری کمتر از ۲ فرزند گزارش می‌شود و این شکاف نشان می‌دهد موانع ساختاری مانند بیکاری، گرانی مسکن، نبود حمایت‌های اجتماعی و نابرابری جنسیتی مانع تحقق این خواسته‌ها شده‌اند.
به گفته او ۳۶.۴ درصد از مردان، هزینه‌های اقتصادی فرزندان را به‌عنوان مهم‌ترین دلیل کاهش فرزندآوری بیان کرده در حالی که تنها ۱۰.۹ درصد زنان این دلیل را عنوان کرده‌اند.
تغییر سبک زندگی، عامل نادیده در کاهش جمعیت
در همین حال علی‌اکبر محزون، کارشناس آمار و پژوهشگر حوزه جمعیت، هم تغییرات در سبک زندگی مردم در ایران را یکی از دلایل مهم کاهش ازدواج‌ها و فرزندآوری می‌داند.
او در گفت‌وگو با یکی از خبرگزاری‌ها با اشاره به افزایش سن ازدواج در ایران گفته بر اساس آخری سرشماری‌ها میانگین سن ازدواج تقریباً به حدود بین ۲۷ تا ۲۸ سال برای مردان و حدوداً ۲۳ تا ۲۴ سال برای زنان افزایش پیدا کرده است.
این کارشناس آمار و پژوهشگر حوزه جمعیت می‌گوید اما این روند در کل کشور هم یکسان اتفاق نیفتاده است. مثلاً در سرشماری سال ۱۳۵۵، میانگین سن ازدواج مردان ۲۴.۱ سال و برای زنان ۱۹.۷ سال بوده اما در آخرین سرشماری مرکز آمار ایران میانگین سن ازدواج به ۲۷.۴ سال برای مردان و ۲۳ سال برای زنان رسیده است.
به گفته محزون این اعداد در کلان‌شهرها به مراتب متفاوت‌تر است. مثلا در تهران میانگین سن ازدواج برای مردان ۲۹.۶ و برای زنان ۲۵.۷ سال است. در کلانشهر کرج هم سن ازدواج برای مردان ۲۹ سال و زنان ۲۵ سال و در شیراز ۲۹.۶ و ۲۵.۶ است.
او مشکلات اقتصادی را تنها دلیل میل کمتر مردم به ازدواج نمی‌داند و معتقد است هرچه مقدمات ازدواج به لحاظ اقتصادی و معیشتی فراهم باشد باز هم علل دیگری در این امر دخیل است. فردگرایی و حس استقلال فردی می‌تواند از عوامل آن باشد که میل و رغبت به ازدواج کمتر است.
به گفته نه تنها فرزندآوری در کشور کاهش پیدا کرده بلکه سقط جنین هم افزایش پیدا کرده است. او می‌گوید افزایش سقط جنین در گذشته مورد پذیرش عده‌ای نبود. اما با وجود اینکه آمار و ارقام رسمی ما گویای همه واقعیت نیست، مطالعاتی که مبتنی بر مدل‌های اندازه‌‌گیری شاخص‌ها است نشان می‌دهد که سالانه حدود ۳۸۰ الی ۳۹۰ هزار سقط در کشورمان اتفاق می‌افتد.
این کارشناس آمار و پژوهشگر حوزه جمعیت در ادامه اضافه می‌کند در دهه گذشته بالای ۵ نفر به طور متوسط در هر خانواده داشتیم. الان حدود ۲.۳ نفر در هر خانواده زندگی می‌کنند.
به گفته او ایران وارد گذار جمعیتی دوم شده است. گذار اول بحث ساختار سنی جمعیت بود که از این مرحله گذر کرده است. محزون در پاسخ به این پرسش که چرا مشوق‌های ازدواج در مواردی جواب نمی‌دهد؟ هم می‌گوید چون موضوع ازدواج و فکر کردن به فرزنددار شدن بر اثر تغییر نگرش‌ها تغییر کرده است. از این رو افزایش سن ازدواج، سقط جنین، افزایش نرخ طلاق، تأخیر در فرزندآوری، کاهش نرخ باروری، کوچک شدن بعد خانواده، هنجار شدن هم‌باشی و فرزندان خارج از ازدواج، هشت نشانه گذار دوم جمعیت شناختی است که امروزه در جامعه ما هم شیوع دارد.
