چرا گفت‌وگوهای ایران و آمریکا تاکنون موفقیت‌آمیز بوده است؟
محمدابراهیم ترقی نژاد-تحلیلگر مسائل سیاسی
در شرایطی که بیش از چهار دهه از فراز و نشیب‌های پرتنش در روابط ایران و آمریکا می‌گذرد، آغاز مذاکرات هسته‌ای میان تهران و واشنگتن و انجام دو دور موفقیت آمیز این گفت‌وگوها در مسقط و رم، امیدها برای دستیابی به یک توافق و رسیدن به یک نقطه عطف در روابط طرفین بیش از هر زمان دیگری شده است. به گونه ای که بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان پس از مذاکرات در رم در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس این گفت‌وگوها را در حال شتاب گرفتن توصیف کرد و نوشت: اکنون حتی آنچه بعید به نظر می‌رسید، ممکن شده است.
حال، با وجود آنکه پس از بازگشت مجدد دونالد ترامپ به کاخ سفید و امضای یادداشتی با هدف بازگرداندن سیاست «فشار حداکثری» علیه تهران توسط او، کمتر کسی تصور می‌کرد که نمایندگان عالی دو کشور بتوانند حتی به صورت غیرمستقیم، گفت‌وگوها را آغاز کنند، چه تحولی رخ داده که ایران و آمریکا مذاکرات را آغاز کنند و بنابر اعلام سید عباس عراقچی، این گفت‌وگوها «موفقیت‌آمیز» باشد و ضمن تداوم آن، مذاکرات کارشناسی میان دو کشور از روز چهارشنبه در عمان آغاز شود؟
موفقیت‌آمیز توصیف شدن گفت‌وگوهای مسقط و رم از طرفهای ایرانی و آمریکایی را باید نتیجه چند عامل کلیدی دانست:
1. بازگشت به دیپلماسی
هرچند گفت‌وگوهای ایران و آمریکا در مسقط و رم به شکل غیرمستقیم آغاز شده و ادامه داشته است، اما پس از سال‌ها تعاملات با واسطه یا چندجانبه، این گفت‌وگوها برای نخستین بار امکان ارتباط مستقیم و بی‌واسطه میان تهران و واشنگتن را فراهم کرد. این شیوه از گفت‌وگو، فضای سوءتفاهم‌های رایج را کاهش داد و زمینه را برای بررسی صریح و دقیق‌تر مسائل فراهم ساخت.
2. تمرکز بر واقع‌گرایی به جای مواضع اعلانی
با وجود آنکه طی روزهای اخیر، مقامات آمریکایی در چندین نوبت، ادعاهای غیرصادقانه و واهی را نسبت به ایران مطرح کردند، در این دور از گفت‌وگوها، به‌جای تأکید بر مواضع رسانه‌ای – که بیشتر مصرف داخلی دارد -، دو طرف تلاش کردند واقع‌بینانه با مسائل برخورد کنند و بر مسائل کلیدی و قابل حل متمرکز شوند. به عبارتی، طرفین به جای پرداختن به موضوعات حاشیه‌ای و اختلافی – همانند غنی سازی صفر یا جمع شدن صنعت هسته‌ای ایران -، طرفین تلاش کردند تا بر نقاط مشترک و زمینه‌های همکاری تمرکز کنند. این رویکرد، مانع از ورود به چالش‌های فرعی و اتلاف انرژی شد. همین نگاه عمل‌گرایانه سبب شد که روند گفت‌وگو از قالبی صرفاً سیاسی، به سمت حل و فصل فنی و قابل اجرا پیش برود.
3. توافق بر سر چارچوب ادامه مسیر
یکی از دستاوردهای مهم این گفت‌وگوها، توافق اولیه برای ادامه تعامل در سطح کارشناسی بود؛ امری که نشان می‌دهد مذاکرات صرفاً نمایشی نیست، بلکه دارای مسیر مشخص و گام‌های عملیاتی است.
4. میانجی‌گری موثر عمان
نقش سلطنت عمان به عنوان میانجی بی‌طرف و مورد اعتماد، در تسهیل مذاکرات و ایجاد فضای مناسب برای گفت‌وگوها، بسیار حائز اهمیت بود. عمان توانست با ایجاد کانال‌های ارتباطی غیررسمی و ارائه پیشنهادات سازنده، به پیشبرد مذاکرات کمک کند.
5. کنار گذاشتن اروپا
در دور جدید گفت‌وگوهای هسته‌ای برخلاف مذاکرات برجام، عملاً کشورهای اروپایی از روند مذاکرات کنار گذاشته شدند. این تصمیم با وجود انتقاداتی که ممکن است از سوی برخی محافل اروپایی مطرح شود، از منظر ایران منطقی و حتی ضروری به نظر می‌رسد. پس از خروج آمریکا از برجام در دوره نخست ریاست جمهوری ترامپ، اروپا علی‌رغم وعده‌های مکرر، نتوانست هیچ سازوکار اقتصادی مؤثری را برای حفظ منافع ایران اجرایی کند. تجربه شکست اینستکس و ناکامی در تضمین منافع برجامی از یکسو و رفتارهای خصمانه تروییکای اروپایی از سوی دیگر، اعتماد ایران به ایفای نقش مؤثر اروپا را کاهش و حتی از بین برده است.
از سوی دیگر، کشورهای اروپایی در موارد متعددی نشان داده‌اند که در عمل، توان مقاومت در برابر فشارهای آمریکا را ندارند. همین وابستگی، آنها را از بازیگران مؤثر به همراهان منفعل تبدیل کرده است. همچنین ایران به درستی دریافته که طرف اصلی در این پرونده، آمریکا است و گفت‌وگو با اروپا، بدون توافق با واشنگتن، راه به جایی نخواهد برد و حتی باز کردن پای اروپا به مذاکرات می‌تواند حتی دستیابی به توافق را به محاق ببرد چراکه سابقه و تجربه‌های پیشین نشان داده است که طرف اروپایی با طرح مسائل اختلافی، گفت‌وگوها را از متن به حاشیه برده و روند توافق را کند کرده است.
نکته مهم دیگر در تحولات اخیر در روند گفت‌وگوهای هسته‌ای، حاکی از آن است که دیپلماسی فعال و هدفمند ایران، وارد مرحله‌ای نو شده است. کنار گذاشتن بازیگران غیرمؤثر، تمرکز بر گفت‌وگو با طرف اصلی و ورود به مرحله کارشناسی، همه از گام‌هایی هوشمندانه برای تحقق منافع ملی حکایت دارد که اگر این روند با وفاق و همدلی داخلی و حفظ انسجام ادامه یابد، می‌توان به باز شدن گرهی دیرینه در پرونده هسته‌ای ایران امیدوار بود.
با این حال، روند مذاکرات غیرمستقیم میان ایران و آمریکا ادامه دارد و با وجود انجام دو دور موفقیت آمیز از این گفت‌وگوها، هنوز نمی‌توان گفت که توافقی میان تهران و واشنگتن در دسترس است اما روند آغاز شده، می‌تواند نشانه‌ای از جدیت دو کشور برای دستیابی به یک توافق جدید و مدیریت تنش در یک موضوع بسیار حساس و مهم باشد و فضای تازه‌ای را در روابط میان دو کشور پس از حدود 47 سال تنش ایجاد کند.
